कुमारी रुटको यात्रा …

साभार-लक्ष्मीप्रसाद ङाखुसी, नेपाल (पाक्षिक)

यसपटक त्यति धेरै चर्चामा नआएको तर विछट्टै सुन्दर स्थान अपी-नम्पा संरक्षण क्षेत्र पुग्ने मौका मिल्यो। सौन्दर्यप्रेमीका लागि त्यति सहज नभएकाले अपी-नम्पा क्षेत्रलाई 'भर्जिन रुट' पनि भनिन्छ। एकातिर दुर्गम, अर्कोतिर खान-बस्नको असुविधा। त्यसैले सहज गन्तव्य बन्न नसकेको यो क्षेत्र विश्वकै दुर्लभ हिउँचितुवा र हाब्रेलगायत हिमाली कालो भालु, कस्तूरी मृग र ध्वाँसे चितुवाको बासस्थानसमेत हो। रैका ट्राभल्स एन्ड टुर्सका प्रबन्ध-निर्देशक अमर शाहीले 'अपी-नम्पा क्षेत्र घुम्न जाऔँ' भनेदेखि नै हामी केही सञ्चारकर्मी यसबारे उत्सुक थियौँ। काठमाडाँैबाट धनगढीसम्म सवा घन्टाको हवाईजहाज यात्रापछि जिपमा झन्डै आठ घन्टामा डडेल्धुरा पुगियो। यहाँ बास बसेर बिहानै गोकुलेश्वर हँुदै झन्डै ११ घन्टाको जिप यात्रापछि दार्चुला सदरमुकाम नजिकै रहेको भैँसे पुगियो। भैँसेमा सुविधासम्पन्न होटल तथा लजहरू नभए पनि कामचलाउ बासस्थान भने रहेछन्। अलिक निम्नस्तरीय बसाइँकै कारण भैँसेमा बितेको रात हाम्रा लागि स्मरणीय रह्यो। भैँसेमा चियानास्ता गरेर ७ हजार १ सय ३२ मिटर उचाइको अपीको फेदतिर हाम्रो पैदल यात्रा अघि बढ्यो। यात्राका क्रममा लाटिनाच, मकरीगार्ड र भित्तो भीरको ठाडो उकालोपछि घुसा गाविसको पाटु पुगियो। पाटु पुग्दा राती १० बजेको थियो। पाखापखेरा, वनजंगल र चमेलिया नदी वरपरको क्षेत्रले जोसुकैलाई पनि मोहनी लगाउँछ, यहाँ। नदी किनारमा हिँड्नुको आनन्द अलग्गै हुन्छ। तर, तल्लो भागमा देखिने ठूल्ठूला भीर र खोच देख्दा भने साह्रै डर मान्नुपर्ने हुन्छ। बाटाभर िघाँसको भारी बोकेर उकालो-ओरालो गररिहेका स्थानीयबासी। पाटु छाडेको दुई घन्टापछि सितीमाल्ल मार्मास्थित भवानी निमावि पुग्याँै हामी। विद्यार्थीको स्वागत पायौँ। उनीहरूको नाचको झझल्को यात्राभर िनै आइरह्यो। सुन्दर नाच देखाउने ती विद्यार्थी पढ्ने विद्यालयको हालत भने निकै दयालाग्दो थियो। कक्षाकोठामा डेस्क-बेन्चको अभाव, चुहिने छाना र पटपट हातमुख फुटेका विद्यार्थी। सिती हाम्रो यात्राको अन्तिम मानव बस्ती हो। त्यसैले भनिँदो रहेछ, 'नङभन्दा माथि मासु छैन, सितीभन्दा माथि बस्ती छैन।' माथिल्लो यस भेगका मानिसको प्रमुख पेसा कृषि भए तापनि उब्जनीले ६ महिना धान्न पनि धौधौ पर्ने रहेछ। ६ महिना यहाँका स्थानीय युवाहरूले भारतबाट मजदुरी गरेर ल्याएको रुपियाँ र जडीबुटी बेचेको आम्दानीबाट अन्नको जोहो गर्दा रहेछन्। सितीबाट करबि एक घन्टाको यात्रापछि हामी खाईगोठ पुगेर टेन्टमा रात बितायौँ। भोलिपल्ट भने पूरै दिन जंगलको यात्रा थियो। अपीको फेदमा पर्ने दोमूलमा स्थानीयले लामै यात्रा तय गर्दा बोका काट्ने चलन रहेछ। हाम्रो समूहले पनि दोमूलमा बोका काट्यो। र, खाना खायो। त्यो रात भने हामीले जंगलको बीचमा रहेको ओडारमा बितायौँ। समूहका कतिपय साथीका लागि त्यो त्रासको विषय पनि बन्यो। भन्दै थिए, "जिन्दगीमा यो पहिलो अनुभव हो।" भोलिपल्ट बिहान ११ बजे मात्र हामी अपी हिमालको बेसक्याम्प पुग्याँै, जसको उचाइ ४ हजार २ सय ५० मिटर छ। श्वेत र स्निग्ध हिमशृंखला, गाढा नीलो आकाश, नीला तालतलैया र थकानको अनौठो अनुभूति बटुल्यौँ हामीले। सबैको मन एकतमासले रमाइरह्यो। पदयात्राका आयोजक पश्चिम महिला जागरण समूह, रैका ट्राभल्स र नेपाल पर्यटन वर्ष २०११ सचिवालयका प्रतिनिधि भन्दै थिए, "यो कुमारी क्षेत्रमा आउने सञ्चारकर्मीहरूमा तपाईंहरू नै पहिलो हो।" प्राकृतिक सौन्दर्यले भरपिूर्ण यस ठाउँका दृश्य क्यामरामा कैद गर्न छुटाएनौँ हामीले। अपी हिमालको शिरमा छिनमै फन्को मार्ने र छिनमै हराउने बादलका टुक्रा जति हेरे पनि सन्तुष्ट नभइने। साँच्चै अपी क्षेत्रको अनुपम छटालाई शब्दमा व्यक्त गर्न सकिँदैन। एक दशकदेखि मध्य र सुदूरपश्चिमको पर्यटकीय गन्तव्यलाई प्रवर्द्धन गरिरहेको रैका ट्राभल्स एन्ड टुर्सका प्रबन्ध निर्देशक शाही भन्छन्, "नयाँ पदयात्रा मार्ग पर्यटकहरूका लागि राम्रो गन्तव्य बन्नसक्छ ।"

बिगतमा टेकेका पाइलाहरु

शैवालिनी,

लामो समयपछि यसपाला म मेरो पहाडको माटो ढोग्न पुगे । माटि दाहिना रहुन भनेर जन्मभुमीको शरणमा जाने परंपरा अद्यापि मेरा गाउ-कन्दरामा छदैछ । हिसाब लगाउदा अब त हाम्रो उमेर पनि सन्न्यास-आश्रमतिर लाग्नु पर्ने भैसकेको रहेछ । बर्षातपछि पखालिएको आकाशमा उडीरहेको तितरीपंखी बादललाई मैले एक्लै भए पनि अघाउन्जेल हेर्न भ्याए । टाढा देखिएको पर्वतीय पृष्ठभुमीको कोलाजमाथि लहरै उभिएको हिमश्रृंखलाहरु देख्न पाएपछि मन-मयुर असाध्यै रमायो । बिधाताले कुशलतापुर्वक बनाएको यो क्यानभासको दृश्यले समयलाई पनि अल्मल्याउन सक्दछ । म पनि अल्मलिए । लाग्यो, यहि पर्बत श्रृंखलाको फेदिमा पालिएको प्राचिनतम परम्पराको म अद्यतन संस्करण हुँ । त्यो परिबेश र यो वय-सन्धिमा अतिब भावुक बनेर अनायासै तिमीलाइ सम्झिन पुगे र यो पत्र लेख्दैछु । गाइ बाख्राको ग्वालो बनेर खेलेको खरफगाला , आमालाई हजुरबुवाले पेवा दिनुभएको कुमौरे भैसी, काला-कपरा गोरु नारेर जोतेका कान्ले बारीहरु, त्यो समाज र ति गोठाले साथीहरु । सब बिराना भएछन । जन्मेको सुन्दर गाउ सुनसान लाग्यो। भावबल्लभा,

बाध्यताले आफु परदेशिनुपर्दा सोचिंने गर्थ्यो, के मैले घांस काटने कोइरालोका बुट्टाहरु अहिले सम्म जिबितै होलान ? ओरालो भरि झ्याउझ्याउ एकनास गाएको सुनिने झ्याउकिरिका अबिश्रान्त स्वरहरु अहिले पनि उस्तै सुनिएलान ? तर समय अहिले एक खुट्को माथि उक्ली सकेको रहेछ । यो संक्रमित समयमा शस्यश्यामला सहनशीला धर्ति प्रसबपिडा ब्यहोरी रहेकीछिन । यो मेरो पहाड, यो मेरो स्वप्नभुमी बाहिरबाट हेर्दा जस्ताको त्यस्तै देखिन्छ, तर नजिक गएर यसको धुकधुकी सुन्यौ भने ज्वालामुखि उम्लीरहेको सपष्टै अनुभव हुन्छ । कहिले बाढि कहिले खडेरी । पहाड कोलाहलमय पो भएको छ त । यहाँका प्रतेक ब्यक्तिसंग आआफनै पिडा छन , आआफनै दुखैसो छ । यसै भावाबेशमा मैले मेरो परिबेश नियाले । शासन र सत्ता प्रति को निरपेक्ष भाव यहाँ अद्यापि देखिन्छ । मेरा परम्पराहरुले मलाई आफुमाथि हैन, भाग्यमाथि बिश्वास गर्न सिकाएका थिए । यिनै शैलशिखरका रहस्य रोमान्चका किम्बदन्तिमाथि देबीदेवताका आस्था उमारिएका थिए । यसै कारण जब म यि उन्नत धुराधामहरु देख्दछु, मेरो सम्पुर्ण ईतिबृतका साछिहरु यतै कतै बसेका छन जस्तो लाग्दछ । मध्यकालिन डोटी नरेश नागीमल्लको महत्वाकांक्षा, मानिसको मासु खाने डिंङे राजाको क्रुर कर्तुत, खोले टाकुरे भुरे टाकुरे राजाहरुका हप्कीदप्की, गोरखालि पल्टनका गोरख धन्दाहरु, राणाहरुको धाकधक्कु------- ख्वै कति मात्रै दुख सुनाउनु र? । पंचायति राज, बहुदलीय काल, लोकतन्त्र , गणतन्त्र वा जनतन्त्र जे भनेपनि यहाँका दुख यतै छन । आममानिसलाइ ‘हरि शही आए पनि नरी शाही आए पनि कुनै फरक पर्ने देखिएन । बिगतका यस्तै परिबेश हुदै अचेलको परिदृश्य हेरे । आगतको स्वागत फुक्का दिलले नगरिदिदा र बिगतप्रति सहिष्णु नहुदा इतिहास थेतरो हुन्छ । तर समयका अपृय अल्झाबाट उऋण हुन सकिदैन । मेरो गाउघरको आगत बिगतको मेसो बिग्रेको देखियो । जनताको नाममा ब्यक्तिगत स्वार्थको बिस्कुन सुकाएर बस्ने बिभिन्न बादको बिबादमा बगीरहेको बिभिन्न पदनामधारी नेतृत्व बदनाम बनेकोछ । नैतिकताको आडमा प्रतिकुलतासंगै बाझी हिडने हिम्मत कसैमा देखिएन । शायद यिनै स्थितिहरु प्रति म पनि सपष्ट हुन सकिरहेको छैन । निष्ठुरि समयप्रतिको यो समर्पणलाइ तिमिले कुन अर्थमा लिन्छ्यौ, मलाइ थाहा छैन । तर चुप लागेर चाहनाहरुलाइ स्वातसुतै निलिदिने पुरानि बानि छोडनुपर्ने चाहना बलबति हुदैछ । बालसखे तिमिलाइ सम्झना होला, कमजोर जरो भएको बोटले लहलहाउदो बिरुवा हुने सपना देख्नु हुदैन भन्ने तिम्रो बिचारमा मेरो सहमति थिएन । मलाइ लाग्थ्यो मेरो जमिनमा मेरा सपना सतिसाल जस्तै उभिन सक्दछन । त्यो जमिन भनेको मेरो पुर्बबर्ति समाज हो । यहाँको बाताबरण, परम्परा र शिक्षा दिक्षामै ऊभिएर मैले शिशु स्वास फेरेकोहु । अहिले पनि म यसै भावभुमीमा जरो गाडेर आफ्नो अस्तित्व बोध गरिरहेकोछु । के गरौ, कसो गरौ भन्दै पाखुरि फरफराइ रहेका छन, पैताला चिलाएकाछन । तर जिवन सरल रेखामा सकिदोरहेनछ । आफन्तहरु बिराना लाग्दै जाने बर्तमान परिबेशमा मलाई हौस्याउने अभिभावकहरुको अभाव नराम्ररी बिझेकोछ ।मेरो आफनो पुस्ता समेत पहेलपाते भैसकेछ । समयले कपालमाथि छरेको तुषारोले बिगत पो सम्झाउन थाल्दो रहेछ । आमाको ब्यस्त दैनिकीसंगै एकान्तताको रुवाइ र रुग्णकाय बाबाको बिपन्न बसाइका बासी सम्झना खल्ला लाग्दारहेछन । तर बुवाआमाको काख भन्दा न्यानो मायाको खानि, स्नेहको चौतारी र ममताको भन्डार यो संसारमा कही कतै नपाईने रहेछ । यो घुमाइमा मैले देखे, हामीले धाएका जिल्लाभरिका स्कुलहरु उच्च मा बि भैसकेका रहेछन । चिनेका साथीहरु पनि कोहि बसाइ सरेछन, कोहि परदेशमा पुगेछन । ठुलाबा पनि बुढा हुनुभो बिचरा । हजुरआमा बित्नुभो । उता मलाई कपुरी क सिकाउने बाजेहरु कता कता बिलाउनु भएछ । गाउं यसै सुनसान छ । पहिला हामी हुंदा गडगडाउने गाड अहिले साउने झरिमा पनि सुसाउन डराउंछ रे । छोया खोला पनि सुक्यो होला । पानी नपरेर कसैले खेत रोप्न पाएका छैनन रे, कतै पहिरो गएर खेतफगाला सबै बेमाख छन रे । हरे, कस्तोबिडम्बना बोकेका छन यि बस्तीहरुले । सिंगो समाज छरपष्टिएकोछ । यहाँका श्रमजिबीहरुले सित्तैमा ठुलाबनाइ दिएका प्रतिनिधि भनाउदाहरुले मुखमात्रै मिठ्याइ फोकटमा दपेटेकाछन । युबाबर्ग दिग्भ्रमित छ । अहोरात्र ब्यस्त रहने महिलासमाज समस्याग्रस्त छ, सीप बिहिन छ । एकातिर बिगतमा गौरब गर्नेहरू अर्को तिर बिगतलाइ भत्काउने प्रयास गरिरहेकाछन । इतिहास मेटाए जरो र जमीन नभएका ठुटो भइन्छ भन्ने चेतना पलाएको छैन । ढूंगामा फुल फुलाउने सपनाहरु बुन्दाबुन्दै उर्बर माटो ऊखरमाउलो बन्जर भुमी बनेको छ । मानसिक दरिद्रताको इतिबृत पो यत्रतत्र छरिएको देखिन्छ । भावसलिला

मैले सानोछदा एउटा कथा सुनेको थिए । उन्मत्त बर्षातका बेला बन-प्रान्तका खोला रोडाहरुमा समेत घोर्ले बैस चढछ रे । फलत: उनीहरु हुर्रिदै महाकालीसम्म पुग्छन र आफनो बिबाह महाकालीकी छोरिसंग गर्ने महत्वाकांक्षा लिन पुग्दछन । बाठो महानदी हिउदमा मात्र बिबाह गर्ने अठोट सुनाउछ । सोझा पहाडी नदि सारा समय बिबाहको तयारीमा लगाउछन। तर हिउद लाग्दानलाग्दै पानीका सारा श्रोत सुक्छन र बिबाहका सारा सपना समेत त्यसै गरि भत्किन्छन । हाम्रो नियति यस्तै शालीन षडयन्त्रमा सकिने भयो है । पहाडका कल्मषबिहिन खोलाहरु र यहाँका श्रमसाध्य जनजिवनमा सांगोपांग समानता छ । बरा, पहाडको सोझो जिवन कति सरल बिश्वासमा खुम्चिएर बसेको हुन्छ । यति धेरै समयहरू फेरिएको, यति धेरै पात्राहरू पल्टेको अनि यति धेरै भावनाका तरेलीहरूमा तरङ्गित भएको लामो कालचक्रमा पनि हाम्रो चेतनामा ‘भगवानको भरोसा” बाँकि छ । तर समय स्थगित हुँदैन । समयजनिन चेतनाका लहरहरू भने चलिरहेका छन् । नयाँ चेताना पलाउने बेलामा अनेकौँ तरङ्ग आउँछन् । कोही मानिस पनि स्थायी खुसी र स्थायी बेखुसी वा शाश्वत रूपमा घोषित आशावादी वा निराशावादी हुनसक्तैन । मेरोनिम्ति पनि आगत र बिगत कुनै स्थिर चित्र सम्झिनु उकालो काम भएकोछ । तिमीलाई सम्झना हुनुपर्दछ म पातझरेपछि खुइलिएको पिपल हेर्नसमेत डराउथे । त्यो प्वाख खुइलिएको डाँफे जस्तो लाग्दथ्यो । अहिले म यस्तै जंजालयुक्त जंगल हुदै हरफहरु भित्र हराएकोछु । काम नगरेपछि ठुलो हुने, काम छल्नसके चलाक मानिने,कुरा काटनसके बिद्वान कहलिनेहरुको माझमा बस्नु जंगलभित्र बसे जस्तै होइन र? तर यति हुदाहुदै पनि मलाइ लाग्दछ, यि बन प्रान्तरमा पनि एउटा दीपशिखा कहीँ जलिरहेको छ । विरोधी आकार र रङ्गले बनिएको क्यानभासको मानसचित्रको आभामण्डलमा छ, त्यो उज्यालो । ठिक लागेको कुरा बोल्न पाउनुपर्ने अधिकार लिन जागेका मानिसका चित्रहरू, बोलीहरू अनि ध्वनिहरूले मेरो मनमा फेरि आशा सञ्चार गर्दैछन् । पृ्र्व-पश्चिम पुगेर हेर्दा मैले देखेको एउटा शक्ति सिर्जनाको क्षण कता कता यस्तै हुन्छ । म आफनै औला भाँच्दछु, गरिबको धन थुकै नलाई खानेले झ्वाम पारेको देखेर पनि केही गर्न नसकी बितायौँ कि? राजनीतिका आवरण ओढेका, बन्दुक बोकेका, सपना बाँडिबस्ने, काम भने केही नगर्ने, जनताले दिएको एउटा काम पनि नगरी झगडा गरिबस्ने पनि धेरै पो रहेछन् कि? तर होइन, यो बितेको वर्ष मैले सबैखाले मनुवाहरू देखिआएका छु , सबै आ-आफ्नैनिम्ति सक्रिय छन् । जे हुनेछ, त्यो असल नै हुनेछ । यहा कुनै अज्ञात कबिको यो कबिता लाइ उद्धरणमा राख्दछु र बिदा माग्दछु । ‘विगत’ले सुल्झ्याउन नभ्याएका अनेकौं पेन्डिङ उत्कण्ठाहरु एक लश्करै अर्धविराम बन्दछन्, त्यही अस्पस्ट अनि विमत वाक्यहरुको संकथनमा भोग, भोग्न अभिशप्त ‘वर्तमान’ यसरी निष्फिक्रि हाँस्दछ कि सायद, बाँच्न निक्कै सरल लाग्दो हो !

असिम केदार धाम र धार्मिक पर्यटन

बैतडीको पर्यटन विकास गुरुयोजनामा ग्वाल्लेक केदारधामलाइ प्रमुख पर्यटकिय गन्तव्य मानिएकोछ । हरियो पहाडको बिचोबिच हुदै दशरथचन्द राजमार्ग बैतडीको देहिमाण्डौमा पुगेपछि ग्वाल्लेक केदारधाम तिरको पैदल हरित यात्रा शुरु हुन्छ ।यो धामको वरपर थुप्रै शिबस्थलहरु भेट्टिन्छन, जो अतिव प्राचिन हुन र चमत्कारि पनि छन । यदि तपाइ पनि शिबस्थलमा रमाउन चाहनु हुन्छ भने आउनु होस, आज यस्तै एउटा बिशिष्ट क्षेत्रको भ्रमण गरौ । भनिन्छ,शिव-भक्तिको रंग चढेपछि मानिसले असीम शान्ति पाउछ, किनकि महामना शिव आफ्नो भक्तलाई सदा आशिर्बाद दिन्छन र आफ्नै शरणमा राख्छन । चारधाम केदार र सात बैनी भगवतिको जिल्ला मानिएको बैतडीमा रहेका केदार मन्दिरहरुमा असिम केदारको सम्मानित स्थान छ । यो आलेखमा हाम्रो गन्तब्य सुदूर पश्चिमको सिमान्त जिल्ला बैतडीमा अवस्थित ग्वाल्लेककेदार धाम क्षेत्र र त्यसको पुर्बी पार्श्वमा रहेको असिम केदारको मन्दिर हो ।
पहाडहरुको मनोरम दृश्य अवलोकन गर्दै असिम केदारको मन्दिरतर्फ पैदल भ्रमणमा जाँदा ८ कि मि जति हिडनु पर्दथ्यो । । निर्माणाधिन देहिमाण्डौ सलेना सडकले गर्दा अचेल १० कि मि जति गुडेरै यहाँ पुगिन्छ । बाटोमा दुइ-तीन पुराना गाँउ देखिनेछन, जो बिस्तारै शहरी सभ्यतातिर पाइलो बढाउदैछन। करिब सातसय बर्ष पुरानो यो मन्दिरको महत्व यहाँको चहलपहलबाट पनि प्रमाणित हुन्छ । केदार शैलीमा निर्मित यो मन्दिरका गुठियार बडू ब्राह्मणका पुर्खाहरुले हालको स्थानमा मन्दिर स्थापना गरेको भए पनि असिमी केदार देवता यस क्षेत्रकै प्राचिन शक्तिशाली देवता मानिन्छन । यहाँका तत्कालिन शासक बंशीय ठकुरीहरुको मन्दिर निर्माणमा ठुलो भुमिका रहेकोले पर्ब बिशेषमा हुने यहाँको पुजाआजामा उनीहरुकोलागी बिशिष्ट स्थान तोकिएकोछ । अद्यापि पुराना घटनाहरुसंग सम्बन्धित प्रचलनहरुका बारेका कैयौ किम्बदन्तिहरु यस भेगमा प्रचलित छन ।
मानसखन्डको प्रसिद्ध केदारशैलीमा निर्मित हालको मन्दिर क्षेत्रमा असिमकेदारको प्रतिस्थापना सत्तरौ शताब्दिको शुरुतिर भएको मानिन्छ । त्यस भन्दा अगाडि ऐचेकाणाको केदार गुफाको मैदानमा र त्यसभन्दा अगाडि तेले लेकको जंगलमा असिम केदारको पुजाआजा गरिन्थयो रे । सम्भवत: आदि शंकराचार्यको उत्तराखन्ड आगमनताका नै  असिमकेदार स्थापना भएको हुँदो हो । यो क्षेत्र भरि नै असिमकेदारलाई श्री र सहकालका देवता मानिन्छन् । यो स्थानको भुमीदेवताका रुपमा श्रीकेदारको प्राचीन मन्दिर गाउँको उतरकुनाको सिरानमा प्राचीन स्वरुपमै यथावत छ । ग्वाल्लेक धाम त देबी देवताको पबित्र बासस्थल नै मानिन्छ ।
यात्राको आकर्षण:चारैतिर हरियाली
कुनै बिशेष रैथाने बनस्पतिलाइ लोकदेवताको प्रतीकका रुपमा हेरिने सुदुर पश्चिमको लोकप्रिय परम्परा हो। उदाहरणार्थ बाँजलाइ ग्वाल्लेक केदार, निगालोलाइ निगलासैनी भगवती,मेललाइ मेलौली भगवति,देवदारलाइ डागेश्वरी, जाइफललाइ समैचीको प्रतिक बृक्ष मानिन्छ । यसै गरि हरेक स्थानिय देवताहरुलाइ प्रकृतिसङ्ग जोडिएको हुन्छ । ग्रामिण नेपालको नैसर्गिक परिदृश्य र ग्रामीण जन-जीवनलाइ नजिकबाट हेर्ने यो राम्रो मौका हुनसक्दछ । यदि तपाइ बर्षा ऋतुमा यहाँ आउनु भएकोछ भने यो यात्रा अझ शानदार हुनेछ, किनकि सडक-बाटो वरिपरिको हरितिमाले अर्कै लोकको झझल्को दिनेछ। कुहिरि भित्र लुकामारि गरिरहने प्रकृतिको लिलाले पानी दिने देवताको रुपमा प्रचारित असिम केदार यात्रा सँधैको लागी संस्मरणिय बन्नेछ ।
हरिया पहाडका फेदीमा छ, असिंमीकेदारको माण्डौ

झरिका महिनामा यो मन्दिरले हरियो च्यादर ओढेका पहाडको फेदमा रहस्य र रोमान्च पैदा हुने गरि खास प्रभाव पारेको हुन्छ । मन्दिर अबस्थित दोभानमा दुइ वटा नदि मिसिएका छन। धरावति र गौबर्धिनि। लोक भाषामा धारी र गोदा गाड। मान्यता के छ भने जतिसुकै पानी बर्षे पनि ग्वाल्लेक धामबाट निश्रृत गौबर्धिनी सँधै सुकिली र शान्त हुन्छिन तर धराधाममै जन्मेकी धारावति भने थोरै पानी पर्दा पनि गडगडाहटको आवाजका साथ मन्दिरको दक्षिणि पार्श्वमा ताण्डब गर्न थाल्छिन । यो मन्दिर गाऊँ भन्दा डेढ दुइ कि मि टाढा एकान्त ठाऊमा छ । हरिया पहाडको फेद र दुई नदीको दोभान, अनि एक तमासको नैसर्गिक एकान्त। मन्दिरस्थल भाबोत्पादक त छ नै, रहस्यमय पनि छ। गाउँबाट यहा पुग्न पिसिसि ढलान गरिएको बाटो हिडेर पनि जान सकिन्छ । यो सानो ऊपत्यकाको खोला किनारमा ऊभिएका बृक्षहरुको लहरदार दृश्य हरिया खेत,हरियो जंगल हुदै शिखरको बनस्पतिबिहिन चट्टानमा गएर सकिन्छ । किम्बदन्ति के छ भने कुमौं ( कुमायू) को अठौति मल्ल भन्ने कुनै बिधर्मी सेना नायकले यस सोराड भेगका देवताहरुसंग पौठेजोरि गर्दै असिम केदार (ससालिंग, असिग्राम ) देवतालाइ दोभानमा भए बगाइ दिने धक्कु लगाएको थियो रे । फलत: तत्कालिन युद्धस्थल रहेको ऐचेकाँडाको डाडाबाट असिम केदार यहाँ सरेका थिए ।
यहाँ मन्दिरको छेवैबाट बग्ने गौबर्धिनि गंगाको शुद्ध पानिमा पादप्रक्षालन गरि श्रद्धालुहरु मन्दिरमा पुग्दछन । लगभग प्रतिवर्ष भारी बरसातका बेला नदिमा पानि भरिए पनि यहाको जलराशि कहिले धमिलो नहुनुलाइ आश्चर्य नै मान्नु पर्दछ ।
यहाँको शिबलिंगलाइ फुटलिंग भनिन्छ । जमिनमा उम्रिएको यो प्राकृतिक प्रस्तर-लिंगको आकारमा यदाकदा बृद्धि पनि हुने गर्छ रे । यसो भएमा बिशेष किसिमको ढुगाबाट यो लिंगलाइ बार्नु पर्ने बिधान रहेकोछ।‍
कुन मौसममा यहाको यात्रा ठिक हुन्छ?
सामान्यत: शिबजीको दर्शनको लागी पर्ब बिशेष कुरि रहनपर्दैन । त्रिगुणातीत भोले बाबाको पुजा पाठको निम्ति कुने बिशेष अनुष्ठान पनि आबश्यक छैन । तर भाद्र र माघ महिनामा पर्ने बिशेष पर्बहरुमा यो यात्रा उपयुक्त हुन्छ । बडा दशै, चैते दशै, गौरा पर्ब,न्वागी(नयाँ अन्न) चढाउने पर्ब या स्थानिय जाँतको बेला परेछ भने अझ राम्रो हुनेछ ।

अन्य दर्शनीय स्थानहरु

मंदिर र यसको वरपर थुप्रै दर्शनीय स्थलहरु छन । आधुनिक सुबिधाहरुको सन्दर्भमा यहाँको यात्रा अप्ठ्यारो मानिन सक्दछ । तर नैसर्गिक प्राकृतिक बाताबरण र पर-पश्चिम नेपालको शानदार प्राचिन संस्कृतिलाइ नजिकबाट हेर्ने अर्थमा यो भ्रमण उल्लेखनिय रहनेछ। ग्वाल्लेकपर्बत केदारको मुख्य बासस्थान हो, तर बगडाको दोभानमा दर्शनकालागी मन्दिर बनाइएको हो भन्ने यथार्थ केदारको एउटा गिति गाथामा समेत प्रष्ट्याइएकोछ । गीतको बोल भन्दछ,
काँ रे गुसाइका रै राज स्थान , काँ रे रोकिया काला खाम ।
शिखर गुसाइका रै राज स्थान, बगडा रोकिया काला खाम
गुसाई-----बगडा रोकिया काला खाम।।
यो मन्दिर बाहेक मुल गाँउको शिर्षमा समेत फलाँट भनिने रैथाने बृक्षको फेदमा आदिम शिलाहरुबाट मात्र निर्मित केदारको सानो मन्दिर स्थापित छ । गाऊको दक्षिणको उच्च समस्थली ऐचेकाँणाको मनोरम डाडामा असिम केदारको पुरानो स्थापना स्थल रहेकोछ। अठौति मल्लसंगको युद्धमा केदारले घुडा धस्दा पर्न गएका ठुला ठुला खाडलहरुले यो ठाऊको महत्व अझै प्रमाणित गरिराखेकाछन । दाहिने घुडाले पारेको भिमकाय खाडलको बिचोबिच एउटा गुफा छ । भनिन्छ, यो गुफा सुरनैया किनारको सलेना सम्म पुग्दछ । यस आधारमा यसको लम्बाइ कम से कम दश किलो मिटर हुन आऊछ । गुफाकै आगनमा सानो प्राकृतिक ताल संरक्षणको पर्खाइमा छ । किम्बदन्ति सुनिन्छ, यसैको छेउछाउमा अत्रि अनुसुयाको आश्रमहरु थिए । आश्रमको यज्ञकुण्डबाट निस्किएका भस्माबशेषहरु भसमबाटा भनिने दक्षिणी ढलानमा भेट्टिन्छन रे । पंक्तिकार के ठोकुवा गर्न सक्दछ भने यो स्थानमा पुगे पछि महर्षि अत्रीकै शब्दमा “भाव-बल्लभ भगवान” को चमत्कार देखेर रोमान्चित नहुने कोहि होओइन ।
यस बाहेक हाल यस श्रीकेदारको आलमा बस्ने बडू ब्राह्मणका पुर्खाहरुले लडाइमा मारि धपाएका पुर्बबर्ति मट्टे बडबाब(माटोकाधनी ठुला बाजे)को संझना स्वरुप बनाइएको स्थापना स्थलहरु र सङौणकोटका आततायी ठगुरी लछिचन्दलाइ मारेको स्थान लाछमारे ऐतिहासिक दृष्टिकोणले हेर्न लायक छन । भिन्ना भिन्नै अर्थमा गौबर्धिनी गंगाको शिरो भाग तिर वारिपारि पर्ने दूध जस्तै श्वेत जल बग्ने दुदपोखरि र दुर्घटना भै प्रतेक बर्ष रगत(लोइ अर्थात लहु) बगने भिर(भिटो) या लोइभिटाको महत्व पनि कम नहोला । यसै गरि सुधो गाइले बाघसंग लडाइ गर्दा ढुङ्गामा परेका गाइका पैतालाका छाप(खोज) रहेको गाइखोजको देउरालि होस या खापरे मारी धपाउदाको खुशियालीमा बिजय दुन्दुभि बजाइएको दमाउहाण्णाको डाडो होस, दृश्याबलोकनकालागि राम्रा गन्तब्य हुन सक्दछन ।अतिबृष्टि या अनाबृष्टि रोक्न लौह किला हालिने भन्तोलिको थुम्कोको आफ्नै बिशिष्टता छ। ग्वाल्लेककै दक्षिणि पार्श्वमा रहेका काला चुच्चे ढुङ्गाको लामबद्द लहरदार दृश्यलाइ तालिमे पल्टनको जत्था बताएर पन्ध्रौ शताब्दीका प्रतापि डोटेलि राजा नागी मल्ललाइ तत्कालिन बडू बंश नायक प्रतापदेवले झुक्याएका कथाहरुलाइ ति शिलाखण्डहरुले अझै भनिरहे जस्तो लाग्दछ । मष्टामाणौ,थरौट,कैलपाल स्थान,देवखोली गुफा, बुढिकेदार स्थल जस्ता कतिपय स्थानको बर्णन लेख-बिस्तार भयले यसै खेपमा राख्न नसकिएको हो।
हेर्न र बुझ्न लायक धेरै कुरा छन यहाँ
पुराना परम्पराहरुलाइ जिबित राखेका कतिपय प्रथा,परम्परा र रितिरिवाज यहाँ हेर्न पाइने भएकोले यो यात्रालाइ सांस्कृतिक यात्रा समेत भन्न सक्नु हुन्छ । जाँत बरियाँतमा नाचिने छलिया नाच,तरवार नाच, धामी नाच्ने चअलो, गौरा पर्बमा खेलिने ठाडो खेल, हत्जोण्या खेल, ढुस्को र चाली जस्ता नृत्यहरु एबम् रुनसिङा (रणसिंहा) दमाउ,ढोलङा भोकर र बिकुल जस्ता परम्परागत बाजाहरु यहाँ हेर्न सक्नु हुनेछ। सुरम्य बन प्रान्तरमा बन्य जिबनलाई नजिकबाटै हेर्न पाइने नै हुन्छ। यहा आखेट भने परम्पराबाटै बर्जित रहेकोछ।।
खाने र बस्ने ब्यबस्था
साधारण तर पौष्टिक खाना यहाँको अर्को बिशेषता हो । खानपानको परम्परागत तरिकाहरु यहा देखिनेछन। आधुनिक होटेल र रेष्टुराको सुबिधा नपाइए पनि केहि घण्टाको पुर्ब सुचना भए स्थानियहरुले राम्रो खानपिन र बसोबासकोको जोहो मिलाउन सक्दछन । अचेल ससाना होटेल पनि सडकसंगै बिस्तार हुँदै छन् । आतिथ्यबाट लाग्ने मोहिनी यस भेगकै अर्को आकर्षण हो । खानाकालागी सुदुर पश्चिममा प्रचलित कुनै पनि खानाको प्रबन्ध सजिलै हुन सक्दछ। स्थानिय जागरुक समाज छिट्टै होमस्टेको चाँजोपाँजो मिलाउन लागेको बुझिएकोछ ।
सत्य, शिब र सुन्दरको खोजीमा यो यात्रा

सुसंस्कृत प्राचिन समाजको महत्व बुझनु छ भने यस्ता अपेक्षाकृत दुर्गम गाऊको भ्रमण अध्येताहरुलाइ राम्रो अबसर हो । सौभाग्य वा दुर्भाग्य, जे भनौ,हाम्रा ग्राम्याञ्चलहरुलाइ आधुनिक सभ्यताले अझै सम्पुर्ण बिदिर्ण गरि सकेको छैन। ग्राम्य पर्यटनले अधिक समय, धैर्य, निष्ठा,श्रम र साधनको माग गर्दछ । बाहनहरुमा गुडेर पाइने झलक भन्दा यो पर्यटनले पाइलै पिच्छे नया जिबन दर्शन दिनेछ । त्यसैले यसको महत्व टुक्रे दृष्यहरुको छायांकन भन्दा समष्टिमा बुझिनु पर्दछ ।
मानसिक शान्ति र आध्यात्मिकतालाइ समग्र स्वास्थ्यको निम्ति अनिर्बचनीय बिषय मानिरहेको समकालिन बिश्वमा भौतिकताको भागदौड बाट केहि दिन टाढा रहन खोज्नेहरुलाइ पनि यस्ता स्थान राम्रा गन्तब्य हुन सक्दछन । पुराना तिर्थयात्राका उपक्रमहरुलाइ पनि नया अर्थमा परिभाषित गर्नु पर्दछ । यहाका बन्य प्रान्तमा अबस्थित पुराना मन्दिरहरुले आधुनिक आश्रमहरु भन्दा फरक र बिशिष्ट उदाहरण दिने हैसियत राख्दछन ।
अधिकांश बाहुन क्षेत्रि र केहि दलितहरु बस्ने यहाको समाजमा दुइ अढाइ सय बर्षको गोर्खालि सासनले षडयन्त्र र फोस्रा आस्वासनका केहि कथा-अकथाहरु बाहेक थप केहि दिएको जस्तो लाग्दैन । किशोर बयमा स्वत: जुङ्गा उम्रिए जस्तै समयको परिबर्तनका असरहरु देखिने नै भए । यसै कारणले ञहा अचेल नुतन परिबर्तनको हावा बग्दैछ । पुरातन-परम्परा र सुसमृद्द प्राकृतिक बिबिधताले गर्दा यो स्थान नजानिदो गरी भरिपुर्ण छ। यो क्षेत्रको भ्रमण सत्य, शिब र सुन्दरको सन्निकट रहने देखिन्छ।

Your Secret to Happiness at Every Age

By Susannah Felts (courtesy-http://www.health.com/health/)
When life’s curveballs leave you stressed and depressed, how do you get back on your game? Easy: Try these age-specific mood lifters.
Your 30s: Eat to beat PMS
Nearly 9 in 10 women suffer at least one PMS symptomeach month, and those in their 30s are often hit the hardest. You can avoid irritability by eating more foods containing tryptophan, an amino acid that helps your body make the “happy” hormone serotonin, says Beth Hamilton, MD, an ob-gyn in Newport Beach, Calif., and co-author of So Stressed: The Ultimate Stress-Relief Plan for Women. Turkey, chicken, salmon, and nuts all contain meaningful amounts of tryptophan.
Your 30s: Just say no
Many women are neck-deep in career-building during this decade. The unhappy side effect? Killer work stress. Get off the hamster wheel by avoiding automatic “yes” responses to requests that catch you off guard, says Gretchen Rubin, author ofThe Happiness Project, a book chronicling the year that Rubin spent test-driving scientific research and popular wisdom about how to be happy. If saying “yes” makes sense, fine, but being choosy helps you avoid the powerless feeling that leads to burnout.
Your 30s: Get babied
The 30s are prime time for bringing a little bundle of joy into the world—but pregnant women and new moms often feel depressed and overwhelmed. The good news: Massage seems to help by decreasing stress hormones. A recent study from the University of Miami showed that pregnant women at risk for postpartum depression had a lower incidence if their partners gave them massages twice a week during the pregnancy. Earlier research found that massage can also prevent the milder mood troubles suffered by most new moms. So don’t be afraid to ask for it—often.
Your 40s: Act happy
The growing field of positive psychology explores how to lead happier, more fulfilling lives (as opposed to treating psychological disorders). One key finding: “We become how we act,” says Christopher Peterson, PhD, a professor at the University of Michigan and author of A Primer in Positive Psychology. Translation? Make a concerted effort to be warm and smiley, and you’ll beat back bad moods.
Your 40s: Safeguard sleep
Depression spikes for women in their 40s, according to Ali Domar, PhD, director of the Domar Center for Mind/Body Health in Boston—and sleep trouble linked to hormone swings is a culprit for many of us. It’s a vicious cycle:Night sweats and hot flasheskeep you up, and the ensuing fatigue hikes depression and stress, which can worsen the night sweats. You can break the pattern by doing a cardio workout—anything you find fun—at least three times a week. Don’t give up if you don’t get an instant mood boost: The benefits kick in only after you’ve stuck with it for a while.
Your 40s: Go it alone
About 46 million American women care for an elderly, ill, or disabled family member. Those caregivers’ average age? Forty-eight. The job can play havoc with your emotions and mean you’re often last on your own list. Rejuvenate with alone time. “Wake up a half-hour before everyone else, take time for yourself after everyone leaves for work or school, or spend your lunch hour alone a couple of days a week,” says Barbara Ann Kipfer, author of The Field Guide to Happiness for Women.
Your 50s: Beat belly blues
Many women find belly fat increasingly difficult to fight at midlife—and studies show that this kind of fat is linked to depression around the time of menopause. Plus, other research shows that anxiety and depression can in turn double a woman’s risk of gaining weight as she ages. Break the cycle byeating more whole grains, low-fat dairy, beans, and vegetables—they fill you up so you’re less tempted to drown your sorrows in high-fat, high-calorie foods. Andexercise for at least 30 minutes every day.
Your 50s: Help your hormones
Less estrogen may mean a thinner-skinned, dryer vagina, soreness, and painful sex—all of which leave many women unhappy and anxious, according to a recent study from San Francisco State University. Sound familiar? Discuss hormone therapy with your doctor to see if it might bring you relief, as well as whether you’re a good candidate.
Your 50s: Bust your rut
Your 50s are a fantastic time to shake things up, especially if you’re feeling bored or restless. Get involved with a cause close to your heart, study a subject that intrigues you, or learn a new skill—and don’t give up: A recent study published in the Journal of Happiness Studies shows that even when a steep learning curve (like when you flub that salsa step in dance class) is stressful in the short-term, hanging in there pays off in greater happiness down the line.

बौद्धिक प्रौढको दायित्व

सुशील प्याकुरेल (साभार- हिमाल खवरपत्रिका)
कुनै समय नेपालको राजनीतिक-सामाजिक जागरण, सांस्कृतिक क्रियाकलाप र जनस्तरको सक्रियताको थलो मोफसल हुन्थ्यो। राजधानीमा सीमित शक्ति र स्रोत हुने भएकाले सिर्जना र जागरणका लागि राजधानीका मानिसहरू पनि बाहिरतिरै लाग्थे। २००७ सालको क्रान्तिपछि देशभरका अगुवाहरू शक्ति र स्रोतमा पहुँचको लागि राजधानीतर्फ लाग्नुपर्ने स्थिति सिर्जना भयो। त्यतिवेलासम्म पनि अवसरहरूमा राजधानी र मोफसलबीच अहिलेको जस्तो ठूलो खाडल थिएन। तर २०१७ सालमा राजा महेन्द्रको सत्ताकब्जाबाट शुरु भएको व्यापक केन्द्रीकरणलाई त्यसपछिका राजनीतिक परिवर्तनले पनि रोक्न सकेनन्।
प्रत्येक परिवर्तनपछि जन्मने नयाँ सत्ताधारी राजधानी केन्द्रित भए र सेवा, सुविधा एवं स्रोतहरू पनि काठमाडौँका सम्भ्रान्त र सत्ताको नियन्त्रणमा राजधानीमै थुप्रिए। मोफसलका अगुवाहरूलाई काठमाडौँ धाउनुपर्ने बाध्यता हुनथाल्यो। अहिले पनि राजधानीका बहुसङ्ख्यक राष्ट्रिय व्यक्तित्व, प्रज्ञा-प्रतिष्ठानका प्राज्ञदेखि प्रतिष्ठित चिकित्सक, सङ्गीतकर्मी अनि सांस्कृतिक अगुवाहरू राजधानी बाहिरकै छन्। बाहिरका महत्वपूर्ण सामाजिक-सांस्कृतिक गतिविधि स्थानीय भएका छन् भने राजधानीका सामान्य गतिविधि पनि राष्ट्रिय। काठमाडौँबाट यदाकदा बाहिर पुग्नेहरू राष्ट्रिय व्यक्तित्वमा गनिन्छन्। यो सबैले गर्दा काठमाडौँ बाहिरका बौद्धिक जागरणका केन्द्रहरू उजाड भएका छन्।
तीन दशकअघिसम्म उच्च शिक्षा हासिल गर्नेहरूको ठूलो जमात काठमाडौँ बाहिरै थियो। साहित्यिक पत्रपत्रिकाका सम्पादक बाहिरकै थिए। एक महिनाअघि धनकुटा पुग्दा रङ्गमञ्चका एक युवकले चिन्तित मुद्रामा धनकुटा बस्नु भनेको आफूमा निहित प्रतिभा पनि समाप्त पार्नु जस्तो भएको पीडा सुनाएका थिए। मैले नेपालका सडक नाटकका अगुवा अशेष मल्लको नाम लिनासाथ उनले भने, “अशेष हाम्रै माटोका उपज हुन्, तर बीऊ नै राजधानी भासिएपछि यो ठाउँ त उजाड हुने नै भयो।” उनको अभिव्यक्तिमा अशेषप्रति सम्मान र आक्रोश दुवै भेटिन्थ्यो। कुनै समय साहित्यिक गतिविधिमा सक्रिय धरान पनि उजाड नै छ। मञ्जुल र कुन्ता जस्ता नयाँ आयामेलीहरू राजधानीमै रमाए। रामेश, अरिम अनि टुहुरेलाई पूर्वेली नेपालीले कैयौँ वर्षदेखि देख्न पाएका छैनन्। पश्चिमको कथा र तराईको व्यथा पनि उस्तै छ। मधेशको बौद्धिक केन्द्र भनिने जनकपुर सेलाएको छ। दन्त्यकथामा वर्णन गरिएको मृत शहर जस्ता भएका छन्, मोफसलका जीवन्त शहरहरू।
दुई वर्षदेखि मैले प्रत्येक महिनाजसो राजधानी बाहिरको कुनै न कुनै जिल्लाका केन्द्रमा दुई-चार दिन बिताउने गरेको छु। त्यसवेला स्थानीय व्यक्तिहरूसँग कुराकानीको एउटा विषय सांस्कृतिक-सामाजिक गतिविधिमा आएको ह्रास हुने गर्दछ। विभिन्न स्थानमा चेतनामूलक कार्यक्रमका नाममा हुने धेरैजसो गैरसरकारी संस्थाका क्रियाकलापको जनताको सांस्कृतिक-सामाजिक जागरणसित कुनै सम्बन्ध देखिँदैन। डोटीका एक वृद्ध पूर्व शिक्षकले भने, “पहिले यो ठाउँ गुलजार थियो, बौद्धिक छलफल हुन्थ्यो, बराबर साहित्यिक गोष्ठी हुन्थे र विद्यालयमा सबै शिक्षकको चासो हुन्थ्यो। अब त दूरदराजका गाउँघर र शहर गरीब, निमुखा र प्रगति गर्न नसक्ने निरीह व्यक्तिहरू मात्र बस्ने ठाउँ भएका छन्।”
गाउँघर छाडेर शहर आएका प्रौढहरू अब युवाले गर्नुपर्छ भन्न थालेका छन्, आफू थाकेजस्तो गरी। फेरि सुदूर इलाका उजाड भएकोमा चिन्ता पनि छ। यदाकदा थातथलोको अवस्थाले पिरोल्छ पनि। विभिन्न ठाउँमा स्थानीय प्रौढहरूबीच कुरा हुँदा मैले गाउँघर छाडेर गएकाहरूले कहिलेकाहीँ आएर केही दिन बसेर आफूले देखे-सुनेका कुरा सुनाइदिए हुन्थ्यो भन्ने आग्रह राखेको पाएको छु। काठमाडौंकेन्द्रित व्यक्तिहरूले गाउँका समस्या मनन् गरिदिए मोफसलमा पनि ऊर्जा प्रवाह हुनेथियो भन्ने उनीहरूलाई लागेको हुन्छ।
कस्तो हुँदो होला― एक-दुई महिनाका लागि गुल्मीका कुलचन्द्र गौतमले गुल्मी, पाल्पा र वरिपरिका गाउँ-शहरमा गएर बालअधिकारको विश्व व्यवस्थाबारे आफ्ना अनुभव सुनाए? सल्यानका नीलाम्बर आचार्यले सल्यान, दाङ र प्युठानका युवाहरूबीच लोकतन्त्र र समाजवादबारे छलफल गरे? डाक्टर अञ्जनीकुमारले सिरहाको भलुवाई गाउँमा गएर घुर ताप्दै क्यान्सर र सूर्तीजन्य रोगबारे गाउँलेहरूसित कुराकानी गरे? डाक्टर गौरीशङ्करलाल दासले सिरहा र सप्तरीको ग्रामीण इलाकाका स्वास्थ्य चौकीमा पालैपालो केही दिन उपचार गरे? बैरागी काइँलाले ताप्लेजुङ, पाँचथर र धनकुटामा सह-अस्तित्वको सांस्कृतिक जागरण फैलाए? कनकमणि दीक्षितले आफूलाई पुरस्कृत गर्ने डच टोलीलाई नेपाल बोलाए जस्तै राजेन्द्र विमललाई जगदम्बाश्री पुरस्कार प्रदान गर्ने कमलमणि दीक्षित जनकपुर गएर तराईका शहरहरूमा नेपाली, मैथिली र भोजपुरी साहित्य तथा राष्ट्रिय एकताबारे संगोष्ठी गरे? प्रदीप नेपालले भोजपुरमा गएर केही साहित्यिक सिर्जना गरे?
राजधानी शहरमा हामीले आफ्नो क्षमताको उपयोग प्रशस्त गरिसक्यौं। अब प्रौढ अवस्थामा वर्षका ३६५ दिनमध्ये कम्तीमा ६५ दिन आफ्नो थातथलो, कुनै सुदूर इलाका वा उजाड बन्दै गएको शहरमा बिताएर मोफसलको विकासका समस्याबारे छलफल गर्न र तिनको समाधानका लागि शक्ति र स्रोत भएको ठाउँमा घचघच्याउन सक्यौं भने मोफसलको जीवनमा हामी नयाँ प्राण भर्न तथा विकासमा योगदान गर्न सक्नेछौं। त्यस्ले मलाई लाग्छ, अब प्रौढ राष्ट्रिय व्यक्तित्वहरू पनि चलायमान हुनुपर्छ।

आफनै बाल्यकालको सम्झनामा

समयको आफनै स्वभाव हुन्छ । यो सुलुसुलु बग्छ । फर्किदैन र निखिदैन। यो प्रबाहमा कुनै पनि मानिसको एकलो अस्तित्व कहाबाट शुरु भै कहा सकिन्छ?ठम्याउन गाह्रो हुन्छ । तर मानिसले यसको पनि मापो लगाउछन । यो प्रबाहमान जिवनको थालनि पत्तो पाउन पुर्बबर्तिहरुलाइ पहिल्याउनै पर्ने हुन्छ । आफनो इतिहासको ठेगान भएन भने मानिस चुडिएर उडिरहेको चंगा जस्तो हुदो रहेछ ।
मलाइ पहिलो चोटि यो धरतिमा पाइलो हाल्न सिकाउने मेरा बुबाको अनुहार संझिदा अहिले उनै मार्फत मात्र म यो अनंत सत्तासंग जोडिएको पाउछु । अंक गणनाका आधारमा हामी २५ बर्ष मात्र जेठा कान्छा थियौ । बाथको रोगले गाँजिएको मेरा पिताजिको दुब्लो अनुहारमा मैले कहिले पनि उन्मुक्त हाँसो देखेको संझना छैन । यसै गरि कृतिम क्रोधको क्षणिक हप्किदप्कि बाहेक कहिले बासि उदासिपन पनि देखेन । निरन्तरको सौम्य र गंभिर अनुहार। त्यो भंगिमासंग मेरो मर्यादित सानिध्य थियो ।भातभान्छामा लुगा फेर्ने प्रचलन रहेकोले मैले उनको अगाडी लुगा नफेरि खानाखाने हिम्मत समेत कहिले गर्न सकेन ।
सानो छँदा म जिद्दि स्वभावको थिए क्यारे । निरन्तर धुलेचौरमा खेलि रहनु पर्ने,बलजफति नुवाइधोइ गरि दिनु पर्ने चंचले बालक । मलाइ याद छ आमाले यदाकदा नुहाउन थाल्नु भयो भने म रुन्थे कराउथे र बलजफति नुहाइ दिएको झोकमा फेरि शरिर भरि हिलोधुलो लगाएर आमालाइ तुजुक देखाउथे । आमा च्याठिनु हुन्थ्यो,पिटनु हुन्थ्यो वा त्यतिकै छोडेर काममा हिडनु हुन्थ्यो । तर पिताजी नजिक भए भने धुलोमैलो कुरा त परै छोडौ, धक फुकाएर रुन पनि सक्दैनथे । एकपल्ट मुखमा हेरेमा बच्चुको बोलति बन्द हुन्थ्यो । यसकारण मलाइ नुहाउदा आमाबुबा अकसर संगै हुन्थे ।
म हिउदको त्यो रात संझिन्छु,जब हाम्रो घरमा बडेमाको एक जना कनफटा जोगि आएको थियो । बस्ने खाने असुबिधा भए पनि हाम्रा घरमा यस्ता जोगी आइ रहन्थे । पाहुना बास बस्न आउदा बुबा असाध्यै फुरुङ्गिनु हुन्थ्यो । त्यो साँझ पनि जोगि लाइ बाहिरकै कोठामा सुत्ने ब्यबस्था मिलायौ । तर जोगिले भने जाडो हुने र बिहानै धुनि जगाउने कारण देखाइ चुलोको नजिकमा ओछ्यान मिलाउन लगायो । हामिले त्यसै गरयौ ।
भान्छा र हामि सुत्ने ठाउमा काठको सानो बारले छुट्ट्याएको थियो । त्यसताका चुलोकोमाथि काठ तेर्स्याएर’भा:ण’ बनाइएको हुन्थ्यो ।यो भाणमा बिहान पिस्नु पर्ने गहु मकै वा नसुकेका दाउराहरु सुकाउन राखिन्थ्यो । त्यो रात पनि भाणमा टन्न मकै सुकाइएका थिए । मकै राखने डालो पनि चुलोकै छेउमा थियो । बाँजको दाउराको आगोको रापले कोठा सार्है न्यानो हुन्थ्यो ।
राति हामि सुतेको चाल पाएपछि जोगि त मकै झोलामा हाल्न थालेछ । मकै बज्न थालेको सुनेपछि आमाले बिस्तारै बुबालाइ’जोगिले मकै चोर्न थालेको’ कुरा बताएकि पनि रहिछन ।तर यसरि जोगिमाथि संका नगर्नु भन्दै यो आवाज जोगिको रुद्राक्षको माला को हुनु पर्दछ भनि बुवाले आमालाइ संझाएका रहेछन । बिहानै आमाले भाणको मकै मात्र हैन डालोको मकै पनि जोगिले चोरेको कुरा फेरि उठाएकि रहिछन , तर बुबाले नित्य कर्म,न्वाइ धोइ गर्न जोगि बाहिर गएपछि हेरौला भनि खास ध्यान दिएका रहेनछन ।
निदानत: जोगि बिहान झिसमिसेमै बाहिर गयो । उ गए पछि हेर्दा त मकै मात्र हैन ,स-साना भाडाकुडा समेत झोलिझिम्टा टिपेर जोगि नफर्किने गरि टाप ठोकि सकेको पो रहेछ । मैले यसै बिषयमा बुबा आमाका बिचमा छलफल हुदा पछि मात्र यो कुरा पत्तो पाए । आमा र म तत्काल पिछा गरि जोगि लाइ समात्नु पर्दछ भन्नेमा थियौ, तर बुवा ले यस तर्फ कुनै सक्रियता देखाउनु भएन । आमाले वल्लो पल्लो घरको काकाहरुलाइ यो कुरा सुनाएपछि उनिहरु पनि जोगिलाइ खोज्न जानु पर्दछ भन्नेमा निक्कै कसिए । तर बुवाले त्यो कमाइमा जोगिको पनि भाग होला, लग्यो, जात जनायो जान दिनोस, केहि नगरौ भनि सबैलाइ संझाएर पठाउनु भयो । मेरो बाल मष्तिष्कमा बुवाका ति भनाइ जरो जमाएर बसेकाछन ।
हाम्रो गाउघर अत्यधिक धर्मभिरु थियो ।धार्मिक रहस्य रोमान्चका घटनाहरु अतिरन्जित बनाएर त्यहा अहिले पनि सुनाइन्छन होला । जोगिको भेषमा चोरि गर्दै हिडने छद्मभेषिहरुले कति रुप फेरे कति। यस्ता श्वेतबसनिहरु मैले थुप्रै भेटेकोछु । यिनिहरुको वास्तबिक रुप संझेर मुखैमा थुकि दिउ जस्तो मन लाग्दछ । तर सस्तैमा जात जनाए जान दिनु भनि सम्हालिने गर्दछु । यो मेरो कमजोरि पो हो कि भन्ने तर्कना पनि उठ्दछ । तर बुवा को त्यो भनाइको संझनाले मलाइ सधै तिरमिराएको हुन्छ ।
म संग बुबाको जुझारु पनको बाल संझना पनि छ ।
झण्डै एक डेढ घण्टाको बाटोमा पर्ने त्यस बेलाको दुर्गास्थान प्रा बि मा ‘भक्त प्रल्हाद’नाटक चलेको थियो। म भर्खर अंक अक्षर सिक्न थालेको सानो फुच्चे थिए। हामि स-साना केटाकेटि दर्शक दिर्घाको अग्र पंक्तिमा भुइमा बसेका थियौ । नाटक शुरु हुन लाग्दा स्थानिय स्याडी पुजारागाउका’स्वघोषित ठुलाबडाहरु आएर हाम्रा अगाडी आएर बसि दिएपछि हामि छेकियौ र मंचन नदेख्न सक्ने भयौ । शायद बुबा छेउमै हुनु हुन्थ्यो क्या रे । वहाले बिरोध जनाउदै उनिहरुलाइ अगाडीबाट हटाउन र छेउ तिर बसाल्न थाल्नु भयो । तर यो सानो घटना हाम्रा र स्याडिका गाउलेहरुको लागि प्रतिष्ठाको प्रश्न बनि दियो । हाम्रा गाउलेहरु हटाउन खोज्ने,अरुहरु त्यो ठाउ न छाडने । एकछिनको घच्चा घमासान पछी उनिहरु नाटक नै नहेरि फर्किए ।
यो घटनामा बुबा अग्रणि भुमिकामा थिए । म भने त्यो घम्साघम्सि पछि डराएर नाटक चलुन्जेल बाबाको काखमा च्याप्टिएर बसि रहे । बाबाले भक्त प्रल्हादका प्रतेक दृश्यबारेमा मलाइ बताउदै गए,न बिराउनु नडराउनु भन्ने ऊपदेस दिदै रहे । घटनाको केहि बर्ष पछि त्यहि स्कुलमा रामलिला नाटक चलेको थियो । त्यो नाटकमा म स्वयं रामको भुमिकामा थिए । त्यस पछिका कैयौ रामलिलामा मैले राम कै पाठ खेले । बाबा भने बारम्बार मलाइ सतर्क गराउनु हुन्थ्यो र सानालाइ नहेप्नु भनि अर्ति दिनु हुन्थ्यो ।
माथि नै उल्लेख गरे,बुबा लेख्नमा निरक्षर हुनु हुन्थयो । तर एकांकि चिन्तन र जिवनका धपेडीहरुले वहालाइ निक्कै अनुभवी बनाएको थियो । वहाँ भित्र यस्तो प्रज्ञा थियो, जो अन्तस्करणको किताब पढन सक्दथ्यो । बाबाको यो मौलिक बुझाइलाइलाइ मैले सारै नजिक बाट अनुभव गरेकोछु ।
बुबाहरु तिन भाइ हुनु हुन्थ्यो । जेठा बुबा पढन लेखनमा बहुतै कुशल हुनु हुन्थ्यो भन्ने सुनेकोछु वहाको समकालिन समयमा लेखपढ गराउने पंडितजिलाइ घरमै राखेर मात्र पढाउने प्रचलन थियो ।सरकारि स्कुल जिल्ला भरिमै थिएनन । नौलाकोट डडेलधुराका कुनै पनेरु पंडितजीलाइ शिक्षकको रुपमा गाउमै बोलाएर जेठा बुबा लगायत आठ दश जना समवयी शिशुहरुलाइ अक्षरारम्भको शुरुवात गरिएको थियो रे स्थानिय कागजमा लेखि ऊतारेका केहि स्थानिय मन्त्र र देवी देवताका श्लोकहरुको आधारमा जेठा बुबा निसंदेह राम्रा जानिफकार थिए भनेर मान्न सकिन्छ । तर केटाकेटि बुद्धि हुदा त्यो संकलन त्यसबेला सुरक्षित राख्न सकिएन । अचेल त्यस्को धङधङी लागी रहन्छ ।
सानै देखि घरधन्दामा लाग्नु परेको हुदा बुवाले पनेरु पंडितजि र आफ्नै जेठादाइको संगत त खुब पाउनु भयो ,तर लेखापडी सिक्नु भएन । लाग्दथ्यो,पढन नपाएको पछुतो वहामा जिवन भर बाँकिरह्यो । यसैमा पनि जेठा बुबा बालबैरागि बनेर घरबार छोडी बेपता हुनु भयो । ति सक्रिय नौजवानको पलायनले हाम्रो संयुक्त परिवारमा निरासाको नयाँ भुकंप आएको हुनुपर्दछ । मेरा परबाजे स्व:नन्दप्रसाद स्वयं ब्रह्मनिष्ट भै अलग्गै आश्रम बनाएर बस्दा बस्दै ब्रह्मलिन हुनु भएको थियो ।बाजेले पनि प्रौढ जिवनमा प्रबेश गरे पछि जोगीकै भेषमा बसेर बैरागि जिवन रोज्नु भएको थियो ।बुबा सानै देखि बिमारि थिए । फलत:हालिमुहालि काकामा रहनु स्वाभाविक थियो।यस्तैमा कमजोर स्वास्थ्यले बाबालाइ अत्यधिक सहनशील बनाएको थियो । उनले आफुलाइ जस्तो पाए त्यस्तै स्विकारे, इच्छा गरेको कहिले पनि खोजेनन । वहाँलाइ डाडाको शिखर हल्लाउन सक्ने,शिला खण्ड खेलाउन सक्नेजस्ता अचंभका चमत्कार देखाउन सक्ने अदृश्य शक्तिहरु(Miracle Generating faith) माथि बिश्वास थियो र आफनो समस्या सुल्झिइ स्थिति बदलिनेमा निक्कै आश्वस्त देखिनु हुन्थ्यो ।
आतिबृष्टि,अनाबृष्टि,आँधिबेहरि,असिना,बाढि पहिरो वा रोग ब्याधिका घटनामा वहाँ ग्वाल्लेकतिर फर्केर एक्लै गुनगुनाउनुहुन्थ्यो, फतफताउनु हुन्थ्यो । यस्तोमा प्रार्थना गर्नु र पर्खनु बाहेक अर्को ऊपचार पनि थिएन । बाबाको प्रार्थनाको प्रतिक्रियामा ति शैल शिखरहरु चुपचाप रहे जस्ता लाग्दथे । तर जसै डाडामाथि आशा र बिश्वासका सपनाहरु बोकेर घामको पहिलो झुल्का वा बादलको पहिलो लहरो आइपुग्दथ्यो, बाबाको अनुहारमा स्मित हास्य पलाउथ्यो र वहाँ टोपि फुकालेर ग्वाल्लेकलाइ ढोग्नु हुन्थ्यो । घाम पानि लाग्ने जस्ता प्राकृतिक घटनाहरुमा समेत वहाका आफ्नै अडकल अनुमान हुन्थे । घनघस्स्याको बाटो आएको बादलले असिना पनि ल्याउछ, वहा हामिलाइ अनुभव पनि सुनाउनु हुन्थ्यो । तर बाबुबाजेका यस्ता आर्जित बिश्वासका बैशाखी टेकेर मैले कहिल्यै हिडन सिकेन । मैले सुनामका समृद्धिलाइ पनि थन्क्याउन सकिन, दुर्नामले लखेटिएर कुंजो हुन पनि जानेन । यस अर्थमा म परिबर्तनशील समयको बर्तमान इतिहास हुँ र बिगतले नछोएको स्वयंभु पनि हुँ । जेहोस इतिहासमा प्रोत्साहित हुने तत्व पनिहुन्छ, दुरुत्साहित हुने पनि। तर यसले न हुनामि रोक्छ न सुनामि नै ।
यसैले हाम्रा ति घरहरु ढुंगा र माटोको जोरजाम मात्र थिएनन, मेरालागि तिनिहरु इतिहास पनि हुन, जस्ले मेरा बाबुबाजेका पुराना कथा भनिरहेका हुन्छन। यसै गरि आकाश र धर्ति जोड्ने क्षितिजिय यथार्थ मेरो घर पारि पट्टिको डाडामा थियो,जहा हाम्रो खर्क छ। त्यो मनोरम दृश्य एउटा स्वप्निल भ्रम थियो । हाम्रो बारिमा रहेको मेलको रुखमा चढेर आकाश छुन सकिनेमा म बिश्वस्त थिए । यहि नै मेरो कल्पनाका पहिलो पाइलो थियो । धरति जस्ति आमा र आकाश जस्ता बुवा को म योगात्मक परिणति, क्षितिजीय भ्रम जस्तो भएर जिबन बाची रहेको छु । जठराग्नि शान्त गर्ने पर्तिधन्दा, आजको निम्ति बाचने र भोलिको हत्या गर्ने अन्तहिन क्रम, असांस्कृतिक निरुद्देश्य घुमाइ, ऊच्चाटिलो सेरो फेरो र नजानेर ठगिइएको जिबन । यहि रुमानि कल्पनामा जिबित भ्रम जस्तै लाग्दैछ ।
कहिलेकाहि म यस्तो पनि सोच्दछु-उर्बर जमिनमा उम्रिन नपाएको म एक शुन्य हु । शुन्य भित्रको स्तब्धता हाहाकार जस्तै भयंकर हुन्छ । त्यसै कारण मैले लख काटेर च्याखे दाउ थाप्ने राजनिति कहिले पनि जानेन, मात्र मुढे बल लगाएर स्वाध्ययनमा लागीरहे । घुसघुसेहरुबाट खेप्नु परेको गालि वा चेपारेहरुबाट झेल्नु परेको आलोचनामा म कहिले पनि अलमलिएन । वास्तवमा म जमाना हेरेर बदलिन नजान्ने बबुरो नै त हुँ ।
आफै भएर नसोचने संस्कार र अन्धबिस्वासले हुर्काएको निष्ठाले दिग्भ्रमित बनाएकोले म समयको राम्रो उपयोग गर्न जान्ने आँटी अवश्य होइन । न बाल्यकालको चकचके जिवन संग लुटपुटिए,न युबाबस्थाको डरभर रहित जोसिलो स्वच्छन्द र रंगिन जिवनको अनुभव बटुले । उमेर अनुसारको जिबन भोग्नै नपाइ संधै एक तहमाथिको जिवन बांचेर साठी नकट्दै किनारा लाग्दैछु जस्तो लाग्दछ । हो त ,केटाकटीछदै तन्नेरि भइयो । तन्नेरि हुदा एकै चोटी अभिभावक बन्नु पर्नेभयो तर घरको निम्ति कहले बोझ भइन , घर मेरो निम्ति जेल भएन । र म अहिले नजानिकनै सुशिल र भद्र मानिसमा गनिन पुगेकोछु ।
बुबाले सुनाएका लोक कथाहरु,लोकगाथाहरु,धार्मिक गितहरु,(अइना ,बातै,रतेडा,जागर)हरुको प्रभाव म मा पछि सम्म परीरह्यो । खास गरि खुदोको भाडोमा चोपलिएर पछि कपास राखेको कोठामा लुक्न गएको एउटा चोरलाइ गाउलेहरुले अचंभको जन्तु ठानेर पिजरामा थुनेर राखेको कथा मलाइ खुब मन पर्दथ्यो। म सानो छदा यो कथा बुबालाइ दोहर्याइ तेहर्याइ भन्न लाउथे । कुनै पहाडी राज्य कि राजकुमारि सरु र ग्रामिण गोठालो सामिरको प्रेम कथामा आधारित सरु सामिरका रतेडाको कथाले मलाइ किसोरबयसम्म पछ्याइरह्यो ।
मौका पाउनासाथ कथा सुन्ने रहर गरेर म संधै वहालाइ पछ्याइ रहन्थे। झिजो नमानि वहा मलाइ कथा सुनाइ रहनु हुन्थ्यो।
मलाइ याद छ,हाम्रो चिमिर्खाको खेतमा गहु पाक्ने बेला दुम्सि धपाउन राति कुर्नु पर्ने हाम्रो पालो थियो। बुबा राति खेतमा जाने भनेपछि मपनि जिद्दि गरेर वहासंगै बालि कुर्न गए। खेत किनारको बाँजको ठुठो रुखमाथि सानो मचान बनाइएको थियो।मुशकिलले एकजना बस्न मिल्ने त्यो मचानमा मैले बुबाको काखमा बसिराखनु बाहेक अर्को बिकल्प थिएन । त्यसैमा पनि हामि चुपलाग्नासाथ खेतकाछेउछाउ जंगलि जनावरका आवाजहरु आउन थालिहाल्ने । रातभरि वल्लो किनार पल्लो किनार कुदिरहनु पर्ने, कराइ रहनु पर्ने । न सुत्न पाए न बुबासंग कुनै कुने कुरा गर्ने मौका नै मिल्यो । थरि थरिका आवाजहरुले रातभरि तर्साइ रहे । त्यो रात मेरो निम्ति संधैका लगि हाउगुजि भयो । पछि सम्म पनि मैले जिद्दी गरे भने बुवा त्यसै रातिको घटना संझाएर मलाइ रोक्नु हुन्थ्यो ।
शायद२२।२४सालतिर म कक्षा१।२मा पढदाको कुरा हुनु पर्दछ । अनिकाल परेर गाउमा बेसाहा नपाइने भयो । अमेरिकाबाट सहयोग स्वरुप प्राप्त भएको भनिएको मकै जुलाघाटमा आइपुगेको खबर सुने पछि बुबा समेत हाम्रा गाउका थुप्रै मानिसले त्यहा जाने निधो गरे । म पनि यसै जत्थासंग पहिलो चोटि गाउ बाहिर झुलाघाटसम्म पुगे । ओ हो कति मानिस,कति ठुला घरहरु र बाख्राजस्तो खुरुरु बाटै बाटो हिडने गाडिहरु। म असाध्यै रमाएको थिए । तर बिभिन्न गाउबाट आएका मानिसहरुको घुइचोले गर्दा राक्षसका दाह्राजस्ता ति बिदेसि मकै समेत नपाएपछि हाम्रो गाउले टोलि असाध्यै निरास भएको थियो । राती पारि भारत पट्टीको एउटा पसलको भुइ तलाको फोहरि गोदाममा हामी २०।२२ जना लहरै सुतेका थियौ । रात भरि सबैले आआफ्ना कथाब्यथा एकअर्कालाइ सुनाए । म भने चुपचाप सुतेको बहानामा कुरा सुनि रहे । अरु को को थिए,कस्ले के भनेका थिए,मलाइ याद छैन । तर बुबाले भने मलाइ सुमसुम्याउदै”यो नजन्मेको भए यहि कालिमा हाम फाल्ने वा यहिबाटै कतै लाग्ने थिए”भनेर आपनो दुखेसो पोखेका थिए । दोस्रो दिन बुवा कतै हराउने पो हुन कि भन्ने डर लागि रह्यो र एकछिन पनि मैले वहालाइ छोडेन । कैयौसंग अनुनय बिनयगर्दा समेत पनि ८।१०किलो मकै मात्र पायौ । निरास हतास बुबाछोरा झुलाघाटबाट घर फर्कदा म मा अनायासै प्रौढता आइसकेको थियो । यसपछि मैले कहिले पनि आपनो निजि मागका बारेमा कुरै गरेन । उनले जे दिए त्यसैलाइ सहर्ष स्विकार गरे, त्यहि मेरो लागि अमृत साबित भयो । झुलाघाटको पहिलो दिनको त्यो अनुभुतिले अहिले पनि मलाइ घचघच्याइरहन्छ । यि भावनाहरुलाइ लिपिबद्ध गरेमा यो छुट्टै ग्रन्थ बन्न सक्दछ । जेहोस,ठुलठला घटना नै संझन योग्य हुन्छन भन्नेछैन।यदाकदा ससाना घटना समेत मनको मझेरिमा बास बसि दिन्छन जसलाइ त्यहाबाट हटाउन सकिदैन । म मा समेत यस्तै घटित भएकोछ ।
वास्तबमा बाबाले बिताएका ति दिनहरु अत्यन्तै दुर्दान्त,दुरुह र दुखजिला थिए । खाने मुख धेरै कमाउने नास्ति । साँझ पर्नासाथ बैकर र बेसाहा खोज्न मैलो चादर ओडेर गाउ तिर निक्लिनु हुन्थ्यो, १।२ नालि मकै, गहु वा जौ बोकेर राति फर्कनु हुन्थ्यो । अनाज भएकावालाहरु समेत राति अरुले थाहा नपाउने गरिमात्र अन्न बेच्ने गर्दथे । थोरै पिठोमा धेरै साग मिसाइ पानि हालेर पकाइने फाँणो अकाल टार्ने प्रमुख मेसो रहेको मलाइ संझना छ । तर बुवाले पकाएर दिएको जे पनि मिठो हुन्थ्यो । तिहुन नभएको दिन पानिमा मसला नुन हालि भुटेर दियो भने पनि हामि खुब मिठो मानेर खाने गर्दथ्यौ ।
त्यहि बर्ष चैत्रको अन्तिम साता हुनु पर्दछ, बारिमा भरखर जौ बालि पहेला हुन थालेका थिए । पाक्नै लागेको बालि लाइ आगोमा पोलेर औखलमा कुटि नुन मसाला हालि खाजा बनाइने प्रचलन थियो । यसरि जौ बाट कुमास, गहुबाट उमा र धानबाट सिरौला बनाइन्छन । हामिले पनि आम प्रचलन अनुरुप कुमास बनायौ,खायौ । नयाँ बालि चाखेको दिन किसानको घरमा त्यसै पनि रमाइलो ऊत्सब हुन्छ । दुर्भिक्षका दिन गएकोमा खुसि हुनेनै भयो । तर राति देखि नै पेट दुखेर बुवा दोस्रो दिन सिकिस्त हुनु भयो । बान्ता हुने र पेट चल्ने । बोल्नै नसक्ने गरि कमजोर भए पछि वल्लापल्ला घरका आफन्तहरु आउन थाले । जति मुख त्यति कुरा आउन शुरु भयो । घरको आगनको एककुनामा गाउले महिलाहरु सानो स्वरमा खुसफुस कुरा गर्दै थिए । मैले नजिकै गएर कुरा सुन्ने प्रयास गरें । उनिहरु बुवा नबांच्ने अडकल लाउदै थिए । खाना नपाइ सुकेको पेटमा जथाभाबि धेरै खाएकोले बिमारि परेको निर्क्यौल निकाल्दै थिए । हामि केटाकेटीहरुले अब अझ दुखपाउने भयौ भनेर अनुमान पनि गर्दै थिए । म बच्चा थिए, मेरो वास्ता कसैले गरेन । तर म गोठमा गएर एक्लै खुब रोए । रात परेपछि एक्लै चौराको देवस्थानमा गै भक्कानिएर प्रार्थना गर्न थाले। बाल हृदयको प्रार्थना ईश्वरले चाँडै सुन्दा रहेछन । म फर्केर घरमा आउदा अपेक्षाकृत संचो मानेर बुवा बसि राखेका थिए। क्रमस: उनि ठिक हुदै आए । भगवानले हाम्रो परिवारलाइ बिच्छृंखल हुनबाट बचाए ।
मेरो पहिचान यिनै खुटकिलाहरुका माध्यमबाट शुरु भएकाथिए। र यो यात्रा कहाँ टुंगिने हो? थाहा छैन । त्यो बात्सल्य,त्यो बालापन र ति बिशेष परिस्थीतिहरु मेरा लागि अहिले दुरदेशका कथा बनेकाछन । मेरो गाउ अचेल मेरैलागि बिरानो बन्दैछ । म त्यहा जन्मि हुर्केको मानिस को को संग लडदै भिडदै कहाको रैथाने कहलिए? यसरि नै अमुक ब्यक्तिको, ठाउको,र राष्टको इतिहास बन्दछ। यसरि नै नित नया सभ्यताको जन्म हुन्छ । सोच्यो भने लाग्दछ,एउटा नाममा परिचय पाएका हामि मानब मात्र हौ । हामि अनुमानित बुदा जोडेर संस्कारोचित मर्यादा अनुकुल आफु परिभाषित हुन खोजीरहेकाछौ । यथार्थ के हो भने मेची माहाकाली फाटमा फैलिएको मेरो घुम्मकडपन मात्रै मेरो परिचय नहुन सक्दछ।

चिकित्सा सेवामा लुट

(

साभार-ज्योति बानियाँ, कान्तिपुर,बैशाख २७ )
अस्पताल, स्वास्थ्य संस्था र चिकित्सकको सेवा लिई र्फकने अधिकांश उपभोक्ता आफू गलत, लापरबाहीपूर्ण सेवाको मारमा पर्ने गरेको गुनासो बढेको छ । चिकित्सकले समय नदिएको, अनावश्यक परीक्षण गराएको, उचित परामर्श नगरेको, रकम बढी लिने गरेको, पू्र्ण परीक्षण नै नगरी शल्यक्रिया गरेको, समयमै सेवा प्रदान नगरेको तथा रोगको सही निदान नभएको जस्ता गुनासाहरू बढिरहेका छन् भने जति पैसा तिरी सेवा लिँदा पनि रोगको निदान नभएको, उपचारपछि अन्य समस्या पनि थपिएकाले चिकित्सासेवा कतै लुटमा त परिणत भएको छैन ? यो आमचासोको विषय बनेको छ । तर चिकित्सकहरूचाहिँ आफूले लापरबाही र गलत सेवा प्रदान नगर्ने, गल्ती त परीक्षण गर्ने प्रयोगशाला, औषधी नखाने तथा सल्लाह नमान्ने बिरामी र गलत औषधी चलाउने फर्मासिष्टले गर्ने गरेको भनी पन्छने गरेको पाइन्छ । चिकित्सा पेसा गर्ने केहीले नगण्य रूपमा लापरबाही गरेको विषयलाई सबैले गरेको भनी भन्न नहुने र चिकित्सासेवा प्रयोगात्मक विज्ञान भएकोले यसलाई त्यही रूपमा हेर्नुपर्ने कुरा गरेको पनि पाइन्छ । तर आम उपभोक्ताको भोगाइले भने चिकित्सासेवा लुटको क्षेत्रमा परिणत भएको ठान्छ ।

नेपाली समाजमा चिकित्सकलाई देवताको रूपमा हेरिन्छ । कानुनले पनि चिकित्सासेवा प्रदान गर्न निस्सा प्राप्त गर्नेले जे गरे पनि बात लाग्दैन भनी मुलुकी ऐन इलाज गर्नेको महलमा व्यवस्था गरेको छ । यो सेवामा निजी क्षेत्रको प्रवेश र चिकित्सक उत्पादनमा लाखौं रुपैयाँ लगानीको क्रमसँगै चिकित्सक सेवा व्यापारमा परिणत हुनपुग्यो । चिकित्सकलाई उपभोक्ता र कानुनले देवताको रूपमा हेर्ने तर त्यो सेवा भने व्यापारमा परिणत भई दृष्टिकोण र व्यवहारमा फरक भएकोले सेवामा गम्भीर समस्या देखिएको छ ।

अधिकांश निजी क्षेत्रका चिकित्सक र किराना पसलको साहुजीमा कुनै फरक देखिँदैन । किराना पसलको साहुजी वास्तविक मालको मोलभन्दा पनि आफू समक्ष आएको ग्राहकको खल्तीमा कति पैसा छ, त्यहीअनुमान गरेर भाउ गर्ने गर्छन्, बिक्रेताले मनोवैज्ञानिक रूपमा आफूखुसी भाउ गरेको उपभोक्तालाई थाहा दिँदैनन् । त्यहाँ वस्तुभन्दा पनि भाउको सौदाबाजी बढी हुने गर्छ । जसरी पसलेले अनुहार हेरेर मूल्य निर्धारण गर्छन्, त्यही रूपमा केही चिकित्सक पनि बिरामी तथा उसको हैसियतलाई हेरी आर्थिक सौदाबाजीमा तल्लिन भइरहेका पाइन्छन् । उनीहरूलाई रोगको रोकथाम र निदानको मतलब हुँदैन, कसरी आफूकहाँ आएका उपभोक्ताबाट बढी रकम असुली गर्ने एवं संस्था तथा क्लिनिक नाफामा लैजाने भन्ने असाध्य रोगबाट ग्रसित भइरहेको अवस्था छ । यस्तो भयावह अवस्थामा कसरी सुलभ तथा गुणस्तरीय सेवाको अपेक्षा गर्न सकिन्छ ?

चिकित्सकहरूले आफ्नो कारणले नभई अरूको कारणले बिरामीलाई थप पीडा र हानि भएको, पर्याप्त समय दिई परामर्श गरेको, आफ्नो लगानी रहेको र कमिसन आउने ल्याबमा बारम्बार पठाउने, अनावश्यक परीक्षण गर्न लगाउने, पूर्ण परीक्षण नगरिकनै चिरफार गर्ने तथा एन्टिबायोटिक चलाउने गरेको गुनासो त्यत्तिकै छ । दोहोरो संवादको मौकाबिना नै औषधी र परीक्षणको सूची लामो भइहाल्छ । उपभोक्ताले त भगवान मानेकै छन्, तर चिकित्सकले त्यस अनुसारको व्यवहार गर्दैनन् । अझ धेरै शल्यचिकित्सकले त जानेबित्तिकै चिरफार नगरी हुँदै-हुँदैन भनी जतिसक्दो चाँडो गर्न दबाब दिने गरेको सुनिन्छ । यस्तो मनोवैज्ञानिक, आर्थिक, सामाजिक व्यवहारले चिकित्सासेवालाई कता पुर्‍याउने हो ?

हुन त केही असल चिकित्सकलाई चिकित्सा पेसामा भएको यथार्थ व्यवहारलाई बाहिर ल्याउँदा अपच हुने गर्छ । सबैलाई गाली गर्न पाइँदैन, हाम्रो पीडा कसले सुन्छ, यस्ता हल्लाले गर्दा सेवा महँगो हुने गर्छ र कोही असाध्य बिरामी भएपछि कसैले पनि उपचार गर्न तयार हुँदैन भन्ने गरेको सुनिन्छ । तर व्यवहारमा नेपाली चिकित्सासेवा बजार र माछा बजारमा करिब-करिब समान देखिन्छ । नेपालमा निःशुल्क स्वास्थ्यसेवालाई मौलिक हक मानिए पनि चिकित्सासेवा अत्यधिक व्यापारीकरण किन भइरहेको छ ? सहज, सुलभ र गुणस्तरीय स्वास्थ्यसेवाको पहुँच नारामा मात्र किन सीमित हुनपुगेको छ ? स्वच्छ सेवा प्रदान गर्न खोज्ने चिकित्सकहरूको संख्या न्यून किन हुँदै गएको छ ? चिकित्सक र अकुत सम्पत्ति पर्याय बन्नुपर्ने असाध्य रोगले किन धेरै सेवाकर्मीलाई गाँजेको छ ? कम्तीमा असल चिकित्सकहरूले मुख खोल्ने बेला भइसकेको छ ।

विशेषज्ञ चिकित्सासेवा सहर केन्दि्रत छ । गाउँले उपभोक्तालाई सेवामा सहज पहुँच छैन । सहरमा रहेका चिकित्सकको सेवा कम आय भएका उपभोक्तालाई 'लङ्कामा सुन छ, कान मेरो बुच्चै' भनेसरह भएको छ । गाउँ र सहरको दूरी बढिरहेको छ । सहरका उपभोक्ताले दिल्ली र बैंककका विशेषज्ञको सेवा लिने तर गाउँले उपभोक्ता भने असाध्य रोगले च्यापे पनि आर्थिक अभावले अकालमा मर्न बाध्य हुनुपर्ने अवस्था छ । सहरको सेवा लिँदा आर्थिक अभावले अधिकांश गाउँले उपभोक्ता चिकित्सकको प्रयोगशाला वा गिनिपिग बन्न पुगेका छन् । केही चिकित्सकको लापरबाही र गलत उपचारको कारणले चिकित्सा पेसाप्रति नै नकारात्मक धारणा व्यक्त भइरहेको छ । यिनै असहज आपूर्ति, महँगो सेवा र गुणस्तरहीनताले ठाउँ पाइरहेमा आगामी दिनमा नयाँ द्वन्द्वको रूप लिने स्पष्ट छ । यही अवस्थामा चिकित्सासेवालाई राख्न हुँदैन, आमूल परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने आवाज मधुरो हुँदै गएको छ । राजनीतिक र प्रशासनिक नेतृत्व चिकित्सासेवा प्रदायकले गर्दै आएको व्यापारीकरणको जञ्जालमा फँसिरहेका छन् । यही अवस्था कायम रहेसम्म सेवामा परिवर्तन हुनसक्ने देखिँदैन ।

चिकित्सासेवा अस्वच्छ हुनुमा केही चिकित्सकहरू गैरजिम्मेवार हुनु, अस्पतालको नियमन र नियन्त्रण गर्ने छुट्टै कानुन तथा संयन्त्र नहुनु र मर्का परेका उपभोक्तालाई स्वच्छ सुनुवाइ गरिने तथा उचित क्षतिपूर्ति पाउने व्यवस्था नहुनुले गर्दा भएको हो भनिन्छ । गलत कार्य गर्ने चिकित्सकले प्रोत्साहन पाइरहेकाले र त्यस्ता गलत काम गर्ने नै सरकार तथा नागरिक समाजबाट प्रतिष्ठित हुँदै जाने क्रम बढिरहेको पनि पाइएको छ । तिनै व्यवसायीले नै बढी छुट, सुविधा पाइरहेकाले चिकित्सक सेवामा बढ्दो अराजकताले ठाउँ पाएको छ । चिकित्सासेवा गर्ने निकायलाई नियमन गर्ने तथा सेवाको स्तर तोक्ने र नियन्त्रण गर्ने छुट्टै कानुनको अभावले पनि समस्या ल्याएको छ । त्यसैगरी कुनै चिकित्सकले लापरबाही तथा गलत सेवा प्रदान गरी कुनै उपभोक्तालाई हानि-नोक्सानी पुर्‍याएमा क्षतिपूर्ति भराउने कानुनी व्यवस्था उपभोक्ता संरक्षण ऐनमा भए पनि मर्का पर्ने पक्षले मुद्दा दायर गरेको पाइँदैन । दायर गरेका उजुरीमा पनि चिकित्साकर्मीले जस्तो गलत उपचार गरेको भए पनि गलत तथा लापरबाही भयो भनी अरू चिकित्सकले प्रतिवेदन नदिने कार्यले गर्दा यस सेवामा जति ठूला अपराध भए पनि आममाफी हुने गरेका छन् । यी गम्भीर मर्कालाई कसैले हेर्ने गरेको पाइँदैन ।

कुनै पनि चिकित्सासेवामा गलत उपचार वा लापरबाही भएको भनी चिकित्सकले बाहेक अरूले भन्न नमिल्ने भनी चिकित्साकर्मीले भनिरहेका बखत बेलायतमा भने बोलिथो विरुद्ध सिटी एन्ड होइन्की हेल्थ अथोरिटी भएको मुद्दामा एउटै पेसामा रहेका व्यक्तिहरूले आफ्नै पेसाका र आफ्ना सहकर्मी विरुद्ध राय नदिने भनी फैसला गर्दै चिकित्सा पेसामा उपभोक्तालाई मर्का परेको भनी परेको उजुरीमा सही उपचार गरियो-गरिएन, उपचार कति समय लगाइयो, सही परामर्श दिइयो-दिइएन आदिजस्ता आधार लिई फैसला गरेको पाइन्छ । पछिल्लो अवधिमा भारतको सर्वोच्च अदालतबाट सिमिरा कोइली विरुद्ध डा. प्रभाको मुद्दामा यही सिद्धान्तलाई अवलम्बन गरी क्षतिपूर्ति भराएको पाइन्छ । नेपालका अदालतले पनि यही सिद्धान्त अवलम्बन गरिरहेको छ । त्यसैले उपभोक्तालाई मर्का परेमा मर्काउपर उचित सुनुवाइका लागि र आर्थिक, मानसिक, शारीरिक क्षतिबापत क्षतिपूर्तिका लागि प्रत्येक जिल्लाका प्रजिअ अध्यक्ष रहेको क्षतिपूर्ति समितिमा र सजाय दिलाउन निरीक्षण अधिकृतसँग जानु नै कानुनी शासनको सम्मान गर्नु हो । यसैका लागि उपभोक्ता अदालतको खाँचो सर्वत्र महसुस गरिएको छ । उपभोक्ता चिकित्सासेवा दिनेलाई भगवान मानिरहने तर चिकित्सकचाहिँ सेवालाई व्यापारीकरण गर्ने तीतो यथार्थलाई परिवर्तन गरी यसमा भइरहेको लुटलाई व्यवस्थापन गर्नु सबैका लागि चुनौती भएको छ ।

भ्रष्टाचारको सत्यानाश

रवीन्द्र मिश्र (साभार-नागरिक,०६८बैशाख६)

भ्रष्टहरूको मन मस्तिष्कै खलबलिने गरी जताततै भ्रष्टाचारविरुद्ध नारा लेखौँ। त्यसबाट भ्रष्टहरू विक्षिप्त भएको देखेर अरूले भ्रष्टाचार गर्ने आँटै नगरून्।
नयाँ वर्ष २०६८ मा जेजति शुभकामना आदानप्रदान गरिए एक हदसम्म ती सबै औपचारिकता थिए । किनभने त्यस्ता कामना सामान्यतया पूरा हुँदैनन्। तैपनि त्यस्ता शुभकामना कतै साँच्चिकै सार्थक हुन्छ भने २०६८ सालका लागि एउटा इमानदार कामना छ - भ्रष्टाचारी जति सबैलाई कीरा परोस्! घुस लिनेदिनेदेखि सार्वजनिक जीवनमा अरू अनियमितता गर्ने सबै भ्रष्टाचारी हुन्। बाटो पिच गरिएको तीन महिनामै मोटर हिँड्नै गाह्रो हुने गरेर खाल्डाखुल्डी पर्छन्। देश बनाउन भनेर राजनीति गर्ने राजनीतिकर्मीहरू गाउँगाउँ र वडावडासम्म सरकारी रकम भागबन्डा गर्छन्। देश अनिश्चयको दलदलमा भासिँदै जाँदा नाम कमाएका नेता भनाउँदा कुर्सीका लागि हानथाप गर्छन्। नैतिकताका भाषण छाँट्नेहरू भ्याट छल्छन्। व्यापारीहरू मोटो रकम चन्दा (घुस) दिएर सभासद् बन्छन्। व्यक्तिगत फाइदाका लागि कर्मचारी चाकडी गर्छन्। सूची अन्तहीन छ। यी सबै एक या आर्को प्रकारका भ्रष्टाचारी हुन्। यो देशको बेथिति तिनै विविध प्रकारका भ्रष्टाचारको समष्टि परिणाम हो।

त्यस्ता भ्रष्टाचारीहरू सुकिलोमुकिलो भएर हिँडेपनि ती डुङडुङ गन्हाएका हुन्छन् तर तिनले आफूले निकालेको त्यो गन्ध महसुस भने गरेकै हुँदैनन्। त्यो महसुस हुने गरी तिनको शरीरभर घाउखटिरा आउन् र साँच्चिकै कीरा परोस्। ती आफ्नै घाउको गन्ध र पीडाले चौबिसै घन्टा छटपटाइरहुन्। संसारका उत्कृष्ट अस्पतालमा पनि तिनको उपचार संभव नहोस्! त्यो देखेर गाउँघर, टोलछिमेकका सबै बासिन्दाले भनून् - ‘पाप धुरीबाट कराउँछ भनेको यही हो।' भ्रष्टाचारीले भन्लान् कसैले श्राप दिँदैमा लाग्ने भए त भेँडा मरोस् भन्दा भेडा र गाई मरोस् भन्दा गाई मर्नुपर्ने हो। तर यो स्तम्भकारका दृष्टिमा ‘भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्' भन्नु श्राप नभएर समृद्ध र सुसंस्कृत समाजका लागि शुभकामना हो। सबै असल नागरिकले त्यस्तो कामना गरे भने त्यो पूरा हुनसक्छ। यथार्थमा त्यसलाई पूरा गराउनैपर्ने भएको छ र त्यसका लागि उपाय पनि छ।

काठमाडौं उपत्यका र देशका विभिन्न भागमा जताततै राजनीतिक र नागरिक संगठनहरूले भित्ताभित्तामा विभिन्न नारा लेखेका हुन्छन्। ‘लोकतान्त्रीक गणतन्त्रलाई संस्थागत गरौँ', ‘समयमैं संविधान निर्माणका लागि दबाब दिन फलानो ठाउँमा भेला हौँ', ‘फलानाको सम्मेलन सफल पारौँ' आदि इत्यादि। आस्था जेमा भए पनि सबैको विश्वास आफ्नो नारा सफल भए देश बन्छ भन्ने नै देखिन्छ। तर ती नारा लेख्ने र लेखाउने अधिकांश आफैँ भ्रष्ट्र हुन्छन्। त्यसैले तिनको नारा पूरा भयो भने पनि कुनै हालतमा देश बन्दैन। किनभने देश बनाउने सबभन्दा पहिलो आधार इमानदारी हो। हामी अधिकांशमा अहिले नयाँ संविधान लेखियो भने यो देशको दुर्दशा समाप्त हुन्छ भन्ने ठूलो भ्रम छ। पहिलो, भ्रष्टहरूले लेख्न खोजेको संविधान के लेखिएला? दोस्रो, लेखियो भने पनि, भ्रष्टहरूमा आचरणगत सुधार नआएसम्म संविधानले सकारात्मक परिवर्तन कसरी ल्याउला? त्यसैले इमानदारी प्रवर्धन गर्न हामी सबै नयाँ वर्षमा कामना गरौँ - भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्!
त्यतिमात्र होइन, हाम्रो शुभकामनालाई गाउँ, नगर, सहर सबै ठाउँका भित्ताभित्तामा लेखिदिऊँ। ठाउँठाउँमा तुल बनाएर टाँगिदिऊँ। जथाभावी नारा लेख्नु, तुल टाँग्नु राम्रो काम होइन तर यस समाजलाई, यस देशलाई जर्जर तुल्याएको भ्रष्टाचारविरूद्ध भने नारावाजी र तुलवाजी गर्दा केही हानि होइन फाइदै हुन्छ। आफ्नो घरबाट निस्किएपछि टाउको जता फर्काए पनि, जतातिर पाइला चाले पनि भ्रष्टाचारीको आँखा ‘भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्' भनी हामीले गरेको कामनामा गएर ठोक्कियोस्। एक ठाउँमा मात्र लेखिएको देखे त तिनले आँखा चिम्लिएर पनि हिँड्लान् तर आँखा खोल्यो कि त्यही कामनामा आँखा पर्ने भएपछि तिनको मस्तिष्क तिर्मिराउने छ। तीनलाई सही नसक्नु हुनेछ। तिनको विगतले तिनैलाई भतभती पोल्नेछ। ती पागल सरह हुनेछन् र संभवतः तिनलाई मानसिक अस्पताल लानु पर्नेछ। एक दिन होइन, दुई दिन होइन, सधैँसधैँ, बिहान ईश्वरको पूजाआराधना गरेर निस्कँदा होस् या पाँच तारे होटेलबाट देश बनाउने भाषण छाँटेर घर फर्किँदा होस्, जताततै आफूले गरेको पाप आफ्नो आँखा अगाडि नाच्न थालेपछि जति नै बलियो आत्मबल भएको मान्छे पनि कालान्तरमा बहुलाउन बेर लाग्दैन। ‘भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्' मात्र होइन, फोहोर र अभद्र शब्द छाडेर भ्रष्टाचारीविरूद्ध जे लेखे पनि हुन्छ। व्यक्तिको नाम चाहिँ तोक्नु हुँदैन। त्यो काम सम्बन्धित निकायलाई छोडिदिनुपर्छ। तिनलाई नाम नतोकीकनै घोच्नुपर्छ, ठुंग्नुपर्छ, डस्नुपर्छ र आफूले खनेेको पापको कुवामा आफैँ अत्यन्त पीडादायी ढंगबाट डब्ने र पश्चताप गर्ने स्थिति बनाउनुपर्छ। चाकरी र भ्रष्टाचार गरेर बनाएको घर, किनेको मोटर, कमाएको नाम र बटुलेको दाम देखेर ती आफैंलाई लाज लागोस्, पीडा होस्। अनि तिनले छरछिमेकीका सामु शिर ठाडो पारेर हिँड्न नसकुन्।


गएको वर्ष २०६७ को अन्त्यतिर दुईजना व्यक्तिले सकारात्मक सोच राख्ने नेपालीमा अत्यन्त ठूलो आशा, उत्साह र प्रेरणा जगाए। तिनले न्यायसेवा र प्रशासन सेवामा बिरलै व्यक्तिले प्राप्त गर्ने सम्मान कमाए। अवकाश पाउन लागेका प्रधान न्यायाधीश रामप्रसाद श्रेष्ठ र राजीनामा दिएका अर्थ सचिव रामेश्वर खनालले व्यक्तिगत स्वार्थ, पद र पैसाभन्दा पेसागत इमानदारी र स्वाभिमानको बढी महत्व हुँदोरहेछ र सर्वसाधारण जनताले इमानदार र स्वाभिमानी पेसाकर्मीलाई देउतालाईजस्तो पुज्दा रहेछन् भन्ने स्पष्ट पारिदिए। श्रेष्ठ र खनाल दुवैको उद्देश्य भ्रष्टाचारलाई रोक्नु थियो। न्यायकर्मी र प्रशासकहरू इमानदार भइदिने हो भने पनि अनियमितता र भ्रष्टाचारमा ठूलो अंकुश लगाउन संभव हुँदोरहेछ भन्ने उनीहरूले स्पष्ट पारिदिए। उनीहरूको ठाउँमा आउनेहरूलाई तिनको त्यो आदर्श तोड्न निकै कठीन हुनेछ। कथम् तोडिहाले भने तिनले जनसाधारणको ठूलो अपमान सहनु पर्नेछ।


हुनत, उच्च प्रशासक र राजनीतिकर्मीलाई भ्रष्ट बनाउन हामी पनि त्यत्तिकै जिम्मेवार छौँं भन्ने हामीले कहिल्यै स्वीकार गरेका हुँदैनौ। हामीमध्ये धेरैले आफूलाई फाइदा हुने मौका पर्दा भ्रष्टाचार गरेको वा आफ्नो स्वार्थ पूर्ति गर्न घुस खुवाएको हुनुसक्छ। माग्नेमात्र होइन दिने पनि भ्रष्टाचारका लागि त्यत्तिकै जिम्मेवार रहन्छ। तर संसारभर भ्रष्टाचारको मामिलामा माग्ने पक्षमात्र बढी चर्चामा आएको सुनिन्छ। हामीले पनि भ्रष्टाचारलाई सहयोग पुग्ने कुकृत्यमात्र नगरिदिने हो भने, पनि भ्रष्टाचार धेरै हदसम्म नियन्त्रण हुन्छ। हुनत, यसो भन्न जति सजिलो छ गर्न त्यति सहज चाहिँ छैन। किनभने भ्रष्टाचारका कीटाणु हाम्रा नसानसामा कसरी बास गरिसकेका छन् भने तिनलाई हामीले स्वभाविकरूपमा ग्रहण गर्न थालिसकेका छौँ। हामीले भ्रष्टाचार गरेर लाज र ग्लानि महसुसै नहुने मानसिकताको विकास गरिसकेका छौँ। त्यसलाई तोड्न श्रेष्ठ र खनालजस्ता एकाध उच्च अधिकारीको प्रतिबद्धताले मात्र पुग्दैन। तल्लो तहदेखि नै केही न केही गर्नैपर्ने हुन्छ।


श्रेष्ठ र खनालले धेरै नेपालीलाई भ्रष्टाचारविरुद्ध उत्प्रेरित गरिदिएको यस घडीमा भ्रष्टाचार विरोधी अभियान अघि बढाउने दायित्व जनसाधारणको पनि हो। त्यसका लागि आफूलाई असल नागरिक ठान्ने सबै नेपालीले केही न केही गर्नै पर्छ। गुनासो गरेर बसेरमात्र केही हुँदैन। टोलटोलका क्लबहरूले लेख्नुपर्‍यो - भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्! भित्ता भित्तामा लेखौँ, तुलतुलमा लेखौँ, पत्रपत्रिकामा लेखौँ, रेडियो र टेलिभिजनमा बोलौँ। जे जति संभव छ सबै गरौँ। बिहान पूजाआजा गर्नेले पनि ईश्वरसँग आफ्नै खुसी र शान्तिका लागि केही माग्नुभन्दा ‘भ्रष्टाचारीलाई कीरा परोस्' भनेर प्रार्थना गरौँ। किनभने, यो श्राप होइन शुभकामना हो। त्यस्तो प्रार्थना गर्न नहिचकिचाऊँ। भ्रष्टाचारी जति सबैलाई कीरा पर्‍यो भने यो देश स्वतः बन्ने छ र हामी सबैले स्वतः शान्ति र समृद्धि पाउने छौँ। इमानदारीको प्रभाव बढ्यो भने त्यसको प्रतिफल कर्णालीदेखि तराईसम्मका सबैले पाउनेछन्। तर भ्रष्टाचारलाई सबैले मिलेर रोक्न नसक्ने हो भने देशमा जति ठूलो राजनीतिक परिवर्तन आए पनि केही हुनेछैन।

धन्य सुदूरपश्चिम !

राम बहादुर रावल ( ( नेपाल २०६८ बैशाख ४ को अंकबाट साभार)


घर जाने भनेपछि मलाई कम्तीमा दुई साताअघि नै टाउको दुख्न थाल्छ । यात्रुको चापले एकातिर बसमा सिट पाइँदैन, अर्कोतिर बस यति फोहोर र थोत्रा हुन्छन् कि भनिसाध्य छैन । अझ व्यवसायी र बस-कर्मचारीको व्यवहार उस्तै । बसपार्कमा पुगेपछि पूर्व र पश्चिम जाने गाडी स्पष्टै छुट्टिन्छन । पूर्वका गाडी केही चिल्ला र सजावटमा विविधता भएका हुन्छन् । तर, पश्चिमका फोहोर, पुराना र धूवाँदार । बसभित्र पस्नेबित्तिकै हपहपी बान्ता र धूवाँको गन्ध आउँछ । सिन्डीकेट पूरै नहटे पनि पूर्वमा तुलनात्मक रूपमा व्यवसायीबीच प्रतिस्पर्धा छ र सेवा स्तरीय । पश्चिमतिर व्यवसायीको पूरै दादागिरी छ । जति पश्चिम पुग्यो, त्यति नै थोत्रा गाडी हुनु त्यहाँको एक मात्र चिनारी हो । एउटै देशभित्र पूर्व र पश्चिमका नागरकिले बसपार्कमै गर्ने फरक अनुभूति हो यो ।

पश्चिमका व्यवसायीले राज्यका नीति, संयन्त्र, उपभोक्ता कानुन र व्यावसायिक मूल्यलाई चुनौती दिँदै आफ्नै नियम लागू गरेका छन् । नयाँ गाडीको रुट परमिट समितिबाट लिनुपर्ने, त्यसका लागि प्रतिगाडी अढाइ लाख रुपियाँ बुझाउनुपर्ने आदि । यति मात्र नभई लामो दूरीका गाडी पनि लोकलजस्तो चल्छन्, ठाउँठाउँमा रोक्ने, यात्रु उकाल्ने-ओराल्ने । यात्रुको समय र समस्याको कुनै पर्वाह छैन । अटाइनअटाई गाडीमा हुल्यो, पैसा असुल्यो, बस् । यसपालिको घरयात्रामा पनि यही स्थायी अनुभव दोहोरियो । कतिसम्म भने नेपालगन्जबाट साँफेबगर जाने गाडीको पछाडिका चार झ्यालमा सिसा नै थिएनन् । अत्तरिया पुगेर करिव एक घन्टा गाडी रोकियो, अरू ठाउँको त हिसाबै छैन । काठमाडौँमा विधिको शासनका पक्षमा गृहमन्त्री जति कड्के पनि उनकै गृहक्षेत्रमा बस व्यवसायीको ज्यादतीपूर्ण लुट बेहोर्न उनकै कार्यकर्ता र मतदाता बाध्य छन् । धन्य, सुदूरपश्चिम !

चालकको सनक

दसैँको मुखैमा कर्णाली पुलनजिकै महाकाली यातायातको एक बस दुर्घटना भयो । काठमाडौँबाट महेन्द्रनगरतर्फ गुडेको उक्त बसमा अटेसमटेस यात्रु भएकाले दर्जनौँ घाइते भए । सुखद नै भन्नुपर्छ, मृत्युको समाचार कोही बन्नुपरेन । बुझ्दै जाँदा बस चालक र यात्रुबीच काठमाडौँमै ठाकठुक परेको रहेछ । चालक केही दिनदेखि तनावमा रहेछन् । बस सञ्चालकले उनलाई रातदिन आराम गर्नै नदिई काममा खटाएका रहेछन्, दसैँ भनेर । एकातिर अनिद्रा, अर्कोतिर माग अनुसार सुविधा सञ्चालकबाट नपाएको झोक । चालकले आफू जोगिएर गाडी बर्दियाको जंगलतिर सोझ्याइदिए । कसो गाडी कर्णार्ली नदीमा हाम फालेन !

बस सञ्चालक र यात्रुको खप्की झेल्दै आएका उनको रिस फेर्ने यो तरिका घातक त छँदै थियो, गैरजिम्मेवार पनि । तर, मौका यही हो भनेर दसैँको अवसरमा अधिकतम कमाउन खोज्ने र यात्रुको ज्यानै जोखिममा पार्ने व्यवसायीलाई कारबाहीका लागि छानबिनको घेरामा ल्याइनुपथ्र्यो । अहिलेसम्म कोही पनि दण्डित भएको खबर सुन्न पाइएको छैन । सुरक्षित गन्तव्यको आशमा पैसा तिरेर बस चढेका यात्रुमध्ये धेरैले घाउ लिएर दसैँमा घर गए । तिनैमध्येका एक थिए, बाजुराका डम्म महत । सुन्निएका आँखा र टाँका लगाएको टाउको लिएर मार्तडीतिर हिँडिरहेका उनी भन्दै थिए, "धन्य मेरो भाग्य  ! यसपालिको दसैँ मनाउन पाउने लेखेको रहेछ ।" काठमाडौँ फर्किंदा त्यही घटना र महतका शब्द याद आइरहे । किनभने, साँफेदेखिको ३० घन्टे बसयात्रामा एउटै चालकले गाडी हाँकेका थिए ।

सम्झनामा दिनेश

छोटो समयमै सुदूरपश्चिमेलीमाझ नमेटिने छाप छोड्न सफल यातायात कम्पनी दिनेश ट्राभल्स अब सम्झनामा मात्रै सीमित छ । व्यवसायमा प्रतिस्पर्धा हुनुपर्छ भनेर एकताका उसले यातायात व्यवसायकै इतिहासमा नौलो सुरुवात गरेको थियो । नम्र र तालिमप्राप्त कर्मचारी, ठीक समयमा गाडी छुट्ने र गन्तव्यमा पुग्ने, बढी यात्रु नकोच्नेलगायत सेवाको गुणस् तर र विश्वसनीयताका लागि भिन्न अभ्यास भएको थियो । तर, त्यो धेरै दिन टिकेन । अन्य व्यवसायी र तिनको आक्रमणको सिकार भयो । माओवादी पनि चन्दाको प्रभावमा परी सिन्डीकेटलाई नै संरक्षण दिँदै व्यावसायिक मूल्यको हत्या गर्न अघि सर्योा र दिनेशका केही गाडी खरानी बनाइदियो । बचेखुचेका गाडी लिएर व्यवसायी गोपी हमाल सुदूरपश्चिम यातायात नामको सिन्डीकेटमै 'त्वम् शरणम्' भए । अचम्म के भने गत वर्ष उनकै अगुवाइमा सिन्डीकेटविरोधी आन्दोलन भयो, उद्योग वाणिज्य संघ कैलालीको ब्यानरमा । तर, त्यहाँ ट्रक सिन्डीकेटको मात्र विरोध भयो । बस सिन्डीकेटबारे कुरै उठाइएन । आखिर उपभोक्ताका हितमा बोल्ने को छ र यहाँ ?

वीरबलको खिचडी सडक

दसैँमा गाडी चढेर बाजुरा पुग्ने रहर यसपालि पनि पूरा भएन । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीले १४ वर्षअघि शिलान्यास गरेको ठाउँ अर्थात् अछामको साँफेबगरमै गाडीले विश्राम लियो । त्यसपछि पैदलयात्रा विकल्पहीन बाध्यता भइहाल्यो ।

कर्मचारी प्रशासनको ढिलासुस्ती, विकास आयोजनामा हुने भ्रष्टाचार र राजनीतिक नेतृत्वको नालायकी हेर्न यही योजना पर्याप्त छ । सुरुमा पाँचवर्षे योजनाका रूपमा अघि सारिइएको साँफे-मार्तडीको ५७ किलोमिटर बाटो खन्ने काम कछुवा गतिमा जारी छ । विगतमा कर्मचारीहरू माओवादी समस् या भनेर टार्थे । द्वन्द्व समाप्तिसँगै त्यो बहाना सकियो । ०६२/६३ को आन्दोलनपछिका प्रथम अर्थमन्त्री रामशरण महतले उक्त सडक कालोपत्रे गर्ने भाषण दिए । बाजुराली जनता एकैपटक पक्की बाटो बन्ने सुनेपछि उत्साहित नहुने कुरै थिएन । ठाने, लोकतान्त्रिक सरकारले पिछडिएको क्षेत्रमा विकास पुर्या उन चमत्कार गर्ने भो । तर, तीन अर्थमन्त्रीले चारपटक बजेट भाषण गरसिक्दा पनि गाडी मार्तडी पुग्ने सुरसार छैन ।

कागजमा काम देखाए पुग्ने कर्मचारी बाटो नै नखनिएको ठाउँमा मन्त्रीलाई कालोपत्रे घोषणा गर्न लगाउँदै छन् । आफ्नो जागिर सजिलो बनाउन बाजुरा सडक योजना कार्यालय अछाममा राखेर बसेका छन् । इकडीखोलामा पक्की पुल बनिसक्ने बेलामा सरकारी इन्जिनियरकै इस् िटमेट गलत भएको भन्दै ठेकेदारले हात झिक्दा कसैलाई कारबाही हुँदैन । विकासको यो कहालीलाग्दो नमुनाबारे तीनमध्ये एउटै सभासद् संसद्मा बोल्दैनन् । अनि, कसरी पुगोस् बाजुरामा गाडी ?

के हो यो ?

मशानघाटका छारमाइ अउँरेको
न्याराइ कुक्कु जसो यो,
कँणाँनका बीचमाइलै एक्कलोइ हाँसि रन्छ,
उब सास ऊन सास फेद्दोइ,
न बाँच्या जसो,न मरे जसो,
भरमकि मालामाइ
झुण्णिरन्छ ।

शुख्खको साथ खोज्जोखोज्जोइ,
खुशिले हाँस्स्या समय पर्खनोइ,
चिन्ताकि चद्धरले बेणिरन्छ ।

कसैलाइ नपयालइ,
कसैले नधेक्यालइ,
आफु आफुइ लुकामारि खेलिरन्छ ।

जून माँनौ कि,
ठण्ण बताश भणौ,
धुनिको आगो माँणौ कि,
हिउनको घाम भणौ,
सम्ज्या बरे त, शाँच्चि,
भितर भितरै पोलिरन्छ ।

कन्ज्याई मानसौनकि भीण खोजन्छ,
कन्ज्याँइ एकान्त सुनसान चाईन्छ,
निखली आसमाइ,
अलिना प्यासमाइ,
कभै टुट्ट्या, कभै जोणिन्या,
यो त अनकसोइ अनकसोइ लागिरन्छ ।

महलकि बारदलि भयालै,
घरको पटकन भयालइ,
खोज्या त यो जाँ लै पाइन्छ होलो,
तब लै
बलन पस्याबरे
देणाका दियामाइ बस्या जसो
रुक् रुक् बलि ब रन्छ ।

मेरा भायौ ! भण्णा कन,
तमरा जिबन जसो,
मेरा जोबन जसो,
आएको गएको केइ नजाणिन्या,
के हो यो ? हो के यो ? यो के हो ?

पितृभुमीका पहाडहरु

बर्षा सकिएपछिको निलो आकाशमा तितरिपंखी बादल छरपष्ट थियो । सोह्रौ शताब्दिको समापन सन्निकट रहेको तरल परिवेशमा सवालाख गांऊ ओगटेको (सपादलक्ष) डोटी प्रदेश भरि नागराजकुमार नागी मल्लको चकचकि कायमै थियो। स्वराड र डोटीको सिमानाको सर्बोच्च स्थल घनघस्या लेकमा निर्माण र बिनिर्माणको क्रमसंगै समयका डरलाग्दा पदचापहरु निरन्तर बजिरहेका हुन्थे। शताब्दिमा एकचोटि आएको यसैताकाको त्यो एक दिनको कुरा हो।
भावबिहिन सतर्क आंखाहरु,एकसरो स्वस्थ जिउडाल र बलिया लामा हात पाउ भएका एक जना प्रौढ पश्चिमी पार्श्वबाट एक्लै उभो आउदै थिए। उन्को बान्कि,बिन्यास र बस्त्रबाटै ब्राह्मणपन सपष्ट देखिन्थ्यो। धवल धोतीमाथि लामा बाहुला भएको सेतै बस्त्रलाइ घरबुनाको मोटो मट्मैलो चादरले ढाकेका थिए। दाँया काँधमा झुण्ड्याइएको सानो कुटुरोमा खासै सामान नभएको जस्तो लाग्दथ्यो। उनको हिडाइमा आत्म बिश्वास थियो। कुनै मानसिक द्विबिधामा भएजस्तो एकसुरे हिडाइमा यिनले वरपरको बाताबरणमा खासै ध्यानदिएका थिएनन्। उनको पिठ पछाडिको क्यानभासमा देखिने स्वराडका शेरि खेतहरु,कोट किल्लाहरु, बुङाका घरहरु,लेकका खर्कहरु, सेला तापड- तोलिहरु र रोच- पातलहरुले बिचित्रको बिम्ब बनाइ रहेका थिए।
अकस्मात पुर्बि पार्श्वमा खैलाबेला सुनियो। तेजस्वी ब्राह्मण गणेशधुराको उच्च समस्थलीमा पनढलो रेखा ननाघी टक्क उभिए । लेक भरि बांज बज्रांठको घनघोर जंगल चलमलाएझैं एक हुल मानिस हरु फौजी छाँटकाँटमा हिडिरहेका देखिए ।बाटो छेकि उभिएका ब्राह्मणको ओजस्वी अनुहारमा के जादु थियो कुन्नी,अग्रपंक्तिका पैकेलाहरु साबधानीपुर्वक यथास्थान रोकिए। दोस्रो पंक्तिको मध्यमा अरु भन्दा बेग्लै झिलिमिली बागोले बिभुषित बलिष्ट ब्यक्तित्वले सबैलाइ सतर्क गरायो। बाताबरण एकाएक चकमन्न बन्यो।
नजिकैको अजयमेरुकोट र बन्दै बिग्रदै गरेको इतिहासको बारेमा ब्राह्मणलाइ यथेष्ट जानकारी थियो। डोटी प्रदेशका अतिरिक्त कालि कुमाउ,कत्युर ,सोर,सिरा, अस्कोट, रस्कोट,दारमा र ब्यास छेत्रमा समेत अजयमेरु नरेश नागी मल्लका बहुरंगी गाथाहरुको ब्यापक प्रचार प्रसार थियो। यो राजा नागी मल्लको स्वनामधन्य डोटेली पल्टन हो भन्ने कुराको अनुमान सजिलै लगाउन सकिन्थ्यो।
स्थानिय करद सामन्तहरु,किल्ला कोट समालि बस्ने कटकवाल काजीहरु,शासक बंशसंग जोरिएका नातागोतावालाहरु, गाउ गर्खाका मुखिया जिम्वावाल,टाठाबाठा ठालुहरु र लडन सिपालु पाइकहरुले सुसज्जित यो फौजसंग एक्ला बाहुनको यो पहिलो जम्का भेट थियो। भिन्न कोणबाट आएका भिन्न बिचारहरु बोक्ने दुइवटा समय हाँक्ने सारथीहरु संयोगबसात् यसै लेकमा एक अर्काको नजिक हुदै थिए। समय र परिस्थिति बुझेर काम गर्दा नै सफल भइन्छ भन्ने शास्त्र बचन संझेर एक्ला ब्राह्मण अझ सतर्क भए। सेना नायकले अकस्मात बडो कर्ण कटु स्वरमा सोधनि गरे,’’यो डोटी अधिराज्यको सरहदमा एक्लै निर्द्वन्द घुम्ने यो बाहुन काँ जाँदैछ? भन,तिमि कोहौ? के गर्दैछौ ?”।
ब्राह्मणले बडो अदबका साथ जवाफ पल्टाए।
“हो, जजमान! म बामन हु। सौराष्टबासी आत्रेय गोत्री मेरा पिताजीका पुर्खाहरु कन्नौजबाट काशी बनारसहुँदै घुम्दैफिर्दै यस पुण्यस्थलमा आइ पुगेका हुन । त्यसैले निश्चित भुगोलसंग मात्र मेरो साइनो छैन,न यायावरि मात्रै पनि मेरो परिचय हो। पल्लवग्राही यो बबुरो अहिले देशाटनका लागी पुर्वाभिमुख भएको हो। यसमा मेरो बिगार भयो र जजमान ? ”
सेनानायकको निधारमा छाला खुम्चिएर केहि थप धर्साहरु बन्दै गए। उनले अझ उग्र भएर भने, “स्वराड जालि फटाहाहरु बस्ने ठाँउ हो। यहाँ उड्ने कौवालाइ समेत फाली लगाउन सक्ने धुर्त मानिस हुन्छन रे। त्यसैमा पनि जोगी, बैरागी,साधु , बाहुन ,राइभाट गाईने ,दमाइ ,भांण र बादिहरुलाइ त यत्रतत्र एक्लै घुम्न सक्ने हुनाले उहिले देखि राज्यले जासुसीकालागी प्रयोग गर्दै आएकोहो। देशाटनका लागी यो बिरान बन-पथ रोज्नुको रहस्य के हो? सपष्ट गर ।”
ब्रामणको भृकुटिमा पनि बल थपियो। एक छिन रोकिएर उनले स्थितिको पुनर्मुल्यांकन गरे। ब्यक्तिगत अहमबाट प्रभाबित युद्ध झन भयंकर हुने कुराको आकलन गर्दै स्थिर तर शिष्ट सम्यक बाणीमा उनले बेलिबिस्तार लगाए।
“आफ्नो प्रभाब छेत्रबाट टाढा नपुगि वास्तबिकता र बस्तुताको मुल्यबोध हुन सक्दैन। जिम्मेवारिको नाममा टाउको दुखाउदै भौतिक प्राप्तिको गन्हाउने थुप्रोमा उभिएर उचाइको भ्रम पाल्नमै अहोरात्र खटिनु पर्दा जिवनलाइ नभोग्न सकियो न चिन्न नै। त्यसैले देश दर्शनको क्रममा देवताहरुले परिभ्रमण गरि रहने यो देबाटपि छेत्र तिरलागेकोहु। दैब संयोगले म अहिले सिमान्त क्षेत्रमाछु। नियतिको संयोग नै भनौ,हामीले परिचयका प्रथम पलमा शिष्टताको सिमा उलंघन गरेकाछौ। यो आर्य आचरण अनुकुल छैन। यदि मेरो अनुमान ठिक छ भने यो शैल शिखरमा यसरी घुम्न सक्ने नागराजा नागीमल्ल बाहेक अर्को कोहि हुन सक्दैन। राजन्, रिसानी माफ होस। सौभाग्यबश प्राप्त भएको यो शुभ संयोगमा मेरो अभिबादन स्विकारहोस। खेचराद्रि हुदै उरु पर्वतको बाटो उत्तरापन्थ तिर जाने बिचारछ। यस बाहेक मेरो कुनै अभिलाषा छैन अभिष्ट छैन।,’’अरुको बसे राज , नागी मल्लको उठे राज’’ भन्दछन। केहि दिनको लागि मलाइ आफ्नो क्षेत्रमा घुम्न सक्ने अनुमतिका लागि बिन्ति चढाउछु। ”

‘’ निक्कै बाठा रहेछौ,स्वस्ति बाजे! मैले पनि अभिवादन टक्र्याए। तपाइहरु अंधकारबाट शासित हुनुहुन्छ। आफुभित्र कतिपय कथित बिश्वासहरु उमारेर आफैंलाइ बांधेकाछौ,आफैंलाइ बज्याएकाछौ। तिम्रा गाउँठाउँमा लोक देउताहरुका नाममा राखिएका बिभिन्न बर्चनाहरु र लोक संस्कृतिको आडमा पुजारि, धामि र भण्डारेहरुले फैलाएको मानसिक आतंक ब्याप्त छ। यो सांस्कृतिक संक्रमणको समय हो बाजे! सोल सय डोटी र बार पाटा कुमाउ भरि अचेल नबिन चेतना फैलिएकोछ। क्षेत्रियता र स्थानियताको रुढ संकिर्णता भित्र नक्कलि जिवन सारै टिठ लाग्दो हुन्छ। म पनि बिनिर्माणको क्रममा घुम्दैछु र नया इतिहास रचदैछु। यो काममा मलाइ सहयोग गर र मेरो क्षेत्रमा आरामसंग स्वाध्ययन गर”।
ब्राह्मणले स्थितिको संबेदनशिलता प्रष्टसंग बुझे। राजा नागी मल्ल जुन ठाउमा जान्थे,त्यहां एक किसिमको आंधीबेहरि नै चल्दथ्यो। उनी आफ्ना अति बिश्वस्त पैकेलाहरुका साथमा गाउगर्खा डुल्दै लोक देउताहरुको शक्ति परिक्षण गर्दथे। समाजलाइ ब्यबस्थित गर्ने क्रममा आफ्नो बर्चस्व राख्दै कोट किल्ला खडा गर्दथे। उनको कोपभाजनमा पर्ने देबस्थान भत्काइन्थे,देवभण्डार रितिन्थे।
शक्ति परिक्षण गर्ने,मुद्दा फैसला गर्ने,नेकि बदि बुझ्ने र सजाय दिने उनका आफनै खालका अनौठा तरिका थिए। रिठाका दाना माथि उभ्याउने,बिशाल शिलाखण्ड उचाल्नु पर्ने,बन्द मुठी भित्र राखेको बस्तुका बारेमा बताउनु पर्ने,तुरुन्तै पानी बर्साउनु पर्ने वा बेमौसमका फलफुल फलाउनु पर्ने जस्ता सन्काहा माग राख्दथे। उनको दण्डबिधान पनि आफ्नै खालको हुन्थ्यो। आफनै माहारानी मौलालाइ समेत ओखलमा टाउको राख्नेर मुसल ले कुटेर मार्न लगाएका थिए। कोटको नजिकै गोरिल थानमा नर बलि दिने गरिहुदै । यसरि कैयौ मानिस मारिएका थिए, कैयौ घर रित्ता भएका थिए।
यसै कालक्रममा नागीमल्लले सङौडकोटबाट सुरक्षित स्वराड(सौराष्ट) मा धावा बोल्ने बिचार गरेका रहेछन। यस्कालागी बिश्वासिला मानिसहरु मार्फत गुप्ति बाटो र ठौर ठेगाना पत्तो लगाइ सकेका रहेछन। गणेशधुरामै थर्पु खडा गरि स्वराडको भौगोलिक स्थिति ठम्याउने र ठुल्ठुला देव भण्डार लुट्ने दाउ निकाल्नकालागी यो यात्रा रचिएको रहेछ।
ब्रामणले आसन्न स्थितिको झलझलि आकलन गरे। बिशाल डोटी राज्यका अधिपति र मायाबी शक्तिका धनी एबं प्रतापि र सौर्यबान राजा नागि मल्ल को अभियान रोकन तत्काललाइ असंभबप्राय थियो। जन्मे देखिनै युद्ध र षडयन्त्रलाइ शिरमा बोकेर ल्याएको राजा नागिमल्ललाइ शान्त र सजिलो जिबनमा फर्काउन पनी त्यति सजिलो काम थिएन। तर एकला बाहुनले पनि फरक किसिमले मारक बिन्दुमा प्रहार गर्न जानेका थिए। यद्यपि युद्धले मातिएको मष्तिष्कका अगाडी परेको रुख बिरुवा समेत बैरि मानिन्छ भन्ने कुराको समेत उनलाइ हेक्का थियो। उनले तत्काल मनमनै कुटयुद्दको घोषणा गरेर भन्न थाले।
‘’सुर्यबंसी शौनक गोत्रि माहाराज नागिमल्लसंग बादबिबाद गर्ने मेरो हैसियत छैन। माहाराजको जस्तो स्वर्ग जान भरयाङ लाउने वा कालिगंगा जङार लाउने जस्ता असंभब मनसुबा पनि मैले राखेको छैन। तै पनि म ठोकुवा गरेर भन्न सक्दछु,सत्य पनि समय सापेक्ष हुन्छ। एउटा क्षितिजमा पुगेपछि अर्को क्षितिज उघ्रिएजस्तै नया सिमानामा आए पछि एउटा बिचार भत्किन्छ, अर्को बिचार जन्मिन्छ। एककिसिमले म यो लेकमा आउनु स्वयंमा बैचारिक बिद्रोह नै हो। हो –अन्यायका स्वरहरुले थिलथिलो भएको यो काल खण्डलाइ हाहाकारको स्पर्शले झन बिटुलो बनाउदैछ। बर्तमान च्यात्दैमा पुरानो इतिहास च्यातिन्छ जस्तो लागदैन। तैपनि इतिहास जित्नेको घोडा हो र यसलाइ फेरि लेख्न्न सकिन्छ।‍‍‌ कालजयी निर्णय गर्नलाइ थुप्रो बिचारबिमर्श गर्नु पर्दछ राजन!”
“तिम्रा बिचार र वाक्पटुताबाट म प्रभावित भए।भावलाइ दमन गरेर कोहि पनि मुक्त हुन सक्दैन। बामन देवता!जिवन आफ्नालागि मात्र होइन भन्ने लागेर नै म यी समर क्रिडामा रमाउन थालेकोहुँ। मलाइ पनि दायित्व बोध र कर्तब्यबोधका भारीहरु एवं स्वार्थका भकारिहरु बोक्दैमा हैरानछ। तै पनि बत्ति आफैं नबलि उज्यालो छर्न सक्दैन। म स्वयं यस्तै कारुणिक अवस्था पार गर्दैछु।”
यसरि अनायासै दुइवटा सत्यहरुले यो लेकमा एकाकार भएर लामो अन्तरक्रिया गरि रहे। दुबैले आफ्ना सिमाना बुझेका थिए र दुबैका आफ्ना अभिष्ट थिए। राजाको आदेश पाएपछि डोटेली फौजले लेकको उच्च समस्थलिमा झाडी फाँडेर बस्न लायक बनायो। पल्टन रसद पानिको बन्दोबस्ति काममा लाग्यो। डोटेली राजा र स्वराडी बाहुनका बिचमा बार्ता चलि रह्यो।

सिगास,उदयदेव,माहारुद्र,निगलासैनी,मेलौली,सिमनाथ,समैची,भुमीराज, कैलपाल,केदार जस्ता अनेकौ नामी देवताहरुका मन्दिर भएको सौराष्टको रसिलो भरिलो उपत्यकाका लडाका शासकहरुसंग जोरी खोज्नु ख्यालख्यालको कुरा थिएन। कुमायुको खस सेनाधिपति अठौतिमल्लसंगको लडाईमा यहाँको जनएकताले खेलेको भुमिका र यहाँका पैकेलाहरुको गौरबगाथालाइ डोटीनरेशले पनि सराहना गर्दथे।राजनैतिक अब्यवस्थाको समयमा पनि धर्म प्राण गाउलेहरुलाइ लोक देवताहरुले मानसिक उर्जा प्रदान गर्दथे। गुठियारहरुमा अदभुत सामाजिक सदभाव हुन्थ्यो र गाँउहरु दीर्घकाल पर्यन्त संगठित बनि रहन्थे। लोक देवताहरुले ग्रामिण भेगलाइ संगठित सुदृढ बनाइ लोक मानसलाइ आत्म बिश्वासि बनाएका थिए। मन्दिरहरुमा अकूत देवस्व जम्मा थियो। सुनचादिका छत्र सिहासन तोमर, भाला बर्छा,छडी, आशागुर्जा,प्रतिमा, माला,त्रिशुल, गजुर,तामापितलका नगारा,दमाहा,भोकर कुणि,कलस, गाग्रि,घण्ट,पानस र प्रतिमाहरुको कुनै लेखाजोखा थिएन। आम जनसमुदाय धर्मभिरु र कर्मयोगी थियो। देवताका कारिन्दा हरु पनि बिशिष्ट बर्गमा गनिन्थे।
उत्तरतिर सङौणकोटको बलियो किल्ला र प्रतेक थुम थुम्का, दोमिल्ला-दोभानमा रहेका गाँउ गुठियारहरुलाइ संगठित गरिराख्ने लोकदेवताहरुका मन्दिरहरुमा सामरिक दृष्टिकोणबाट समेत झट्टै हात हाल्ने ह्याउ नागिमल्लले गर्न सकेका थिएनन्। दक्षिणको मेलौलि मन्दिर र वरपरको क्षेत्रमा शक्तिशाली सामन्त दिपचन्दको हैकम थियो।माहाकालि पारि गुमदेशका पैकेला धौनीहरुसंग समेत यिनको राम्रो संबन्ध थियो,। तल्लो र माथिल्लो स्वराडको बिचोबिच पर्ने गरि घनघस्सयाबाट सोझै सुरनैया झरेर स्याडीखोलाको किनारै किनार ग्वाललेक धुरामा उक्लने र त्यहाँबाटै बैतडीको कुल्लेककोट र कुमायुको सोर चम्पावत समेतको स्थिति हेर्ने निधो उनले गरेका थिए। राज्य बिप्लबमा परि सङौणकोटबाट भाग्दा लछीचन्दले पनि यहि बाटो रोजेका थिए।यो नाकामा डोटेली प्रभुत्व कायम भएमा बैतडी सजिलै पस्न सकिन्थ्यो,स्वराडलाइपनि तल्लो र माथिल्लो गरि टुक्र्याउन सकिन्थ्यो। ग्वाल्लेक धामको वरपर रहेको घनघोर जंगलमा फौजी गतिबिधि सुचारु राख्न सजिलो हुने उनको बिश्वास थियो।
त्यहि भेगको बाहुनचरिबाट सबै कुराको सुचना लिन सकिने सुनौलो मौकालाइ राजा नागी मल्ल पुरापुर उपयोग गर्न चाहन्थे। घर ब्यबहारबाट बिरक्त भएका जस्ता धर्मप्राण प्रौढ ब्राह्मणको निर्दोष भाव भंगिमा देखेर नागीमल्लले उनबाट कुनै अनिष्टको आशंका समेत गर्न सकेनन्।
यता ब्राह्मणदेवताको अन्तर्मनमा अर्कै द्वन्द चलेको थियो। प्रशंसा गर्दै शत्रुलाइ कमजोर बनाइ लक्ष्यबाट बिचलित गराउन सकियो भने आधा युद्ध त्यसै जितियो भन्ने उनको सोच एकातिर थियो भने दर्प कुपित भएर प्रतिकारको उपाय सोच्नु आफ्नो सुरिएको अहम मात्र हो भन्ने द्विबिधा पनि थियो। कुनै पनि संकल्प स्वयंलाइ बाध्ने बंधनमात्र हो,त्यसैले म संकल्प गर्दैन भनेर कहिले मन दृढ गर्दथे। कहिले भने मान्छे भएर जन्मे पछि देवता बन्न खोज्नु राम्रो होइन,माटोसंग मिल्ने काम गर्नु पर्दछ र धरतिसंग नाता राख्ननै पर्दछ भनेर गम्न पनि थाल्दथे।
यस्तै मनोबादमा रुमल्लिदै उनले मनमनै माटोको कसम खाए र बिषयान्तर गरे।
‘यो ठाउको हावापानी बोटबिरुवा सबै इश्वर का अंश जस्ता छन। हामी सबै ईश्वरका सुन्दर रचना हौं। हामी माथिको आकास, जंगलमा गाइने गीत,चराका ध्वनीहरु सबै प्रकृतिमय छन। तर मनमा खालिपन भए पुर्णताको कुनै अर्थ हुदैन। सत्य शिव र सुन्दर मनमा हत्या मारकाटको बिचार उठनै सकदैन। युद्ध बिचारमा लडनेहो भने अहिले हामीमा पनि लडाइ चलि रहेकोछ। हैन त माहाराज!,
“ ठिक हो,प्रत्येक बस्तुको आफ्नै उच्चतम बिशेषता हुन्छन।अस्तित्वमा आएका प्रतेक बस्तुमा आफ्नै सत्यबोध हुन्छ। यस्तै युद्द र प्रेमका पनि आफ्नै नियम हुन्छन। मेरोलागि यहि सत्य हो।’’राजा नागीमल्लले आधा समर्थन गरे।
“हो,प्रेम र युद्धबाटनै नयाँ कहानी बन्दछ। त्यसमा शिबत्व समाबेस गर्न सकिए त्यो सुन्दर हुन्छ र अमरत्व पाउछ,यहि सनातन सत्य हो।”
ब्राह्मणले फेरि आफनो कुरा माथि पारे।
ब्राह्मण चाहन्थे,उनको गाउँको उर्बर फाँटमा बगेको पसिनाको एउटा बिन्दु पनि खेर नजावस। त्यो पबित्र माटोमा कहिले रगत नबगोस। जिबन सृष्टिको प्रथम कोपिलाहरु सबैका लागि उज्यालो छर्ने मोति बनुन्। त्यो महान धर्तिका प्रत्येक ब्यक्ति अन्धकार चिर्ने ज्योतिबनुन। आफु एकलोको जिबन दाउमा लगाएर भएपनि उनले आफ्ना पितृभुमीलाइ जोगाउने निधो गरें। यात्रा कष्टप्रद भयो भन्दै शिखरको ढुङ्गो चोइटिन थाल्यो भने त्यो शालिग्राम बन्न सक्दैन। कुरै कुरामा उनले राजा नागिमल्लको नाडी छामी सकेका थिए। एउटा हत्याराले हत्या गर्न पाएन भने एकान्तमा उ आफ्नै हत्या गरिरहेको हुन्छ र पछुतोमा बलि रहेको हुन्छ भन्ने मनोबिज्ञान पनि ऊनले बुझेका थिए।
निदानत: बिद्वान ब्राह्मण-पुत्रले नागराजलाई संशयमा पार्ने गरि पहिलो प्रहार गरे।
’’गुणकारि कामको बढाइचढाइ गर्नु दुर्गुण हो। जुन ब्यक्तिमा दुर्गुण छैन उससंग सदगुण पनि थोरै हुन्छ। त्यसैले म उदाउदो सुर्यको प्रसस्ति गाउदैन,नमन मात्र गर्दछु। पुर्बस्थापनाहरुलाइ भत्काउदै नया बाटोबाट गढ कुमायुँ पस्ने योजना बनाउने चतुर भाइ भैयादहरुको आन्तरिक मनसुवा मलाइ थाहा भएन। तर माहाराज!सच्चा हितैषि आउछन- जान्छन, दुश्मनहरु भने छेउछाउमै लुकिरहेका हुन्छन भन्ने हेक्का हुनै पर्दछ।‘’
राजा नागिमल्लको निधारमा बल परयो । उनले निधार खुम्च्याए।
‘’ किन बाजे, यो बाटोमा कुनै अनिष्ट देख्नुहुन्छ र?” उनले सोधे।
‘’माहाराज,ठुलाबडाले काम थालनि गर्दा ठुलै सोच राखेको होलान्। झिनामसिना काममा अल्झिनेहरु दुनियादारिमै अलमलिन्छन। कुलिनहरुले स्वार्थपुर्तिका लागी अनेक परिपंच मिलाउन जानेका हुन्छन्। भाकल गर्दा बोकाको भाग्य कहिले हेरिएकोछ र? ।,,
“मलाइ प्रष्ट कुरा बताउ । सांचो भए थप सम्मान दिउला, झुटो ठहरिएमा सुलि चढाउला ।तिम्रो निर्धक्क कुरा गराइबाट म प्रसन्न छु। भन,यो बाटोको बारेमा तिमिलाइ के थाहाछ ? नाना थरिका नबुझ्ने कुराहरु बोलेर मलाइ भ्रममा नहाल । तिमिले यो बाटोमा के देखेकाछौ?मलाइ खुलस्त बताउ । यस्तो बेलामा मेरो मनस्थिति अस्थिर हुन्छ । अस्थिर मनमा बिबेक हुदैन । बिबेक नगुमाउन परोस भनेर नै राज परम्परामा ब्राह्मणलाइ ससम्मान शिरोपर राखिन्छ। यो बाटोको बेलि बिस्तार मलाइ भन ।,,
“माहाराज रिसानि नहोस। राजानागीमल्ल जस्तो सपना देखाउन सक्ने अगुवाले केहि गर्न पनि सक्दछन। बाटो निरापद छ र समय अनुकुल छ । चन्द र कत्युराहरुको झगडाले गर्दा बिभिन्न जाति उपजातिहरुले टाउको उठाएकाछन । आफुले देखि सुनी जानेका यावत ब्यहोरा जाहेर गर्नेनैछु। बाटोका संबन्धमा म के बिन्ति चढाउ,आफै नजर होस ।“
राजा र बामन संगसंगै पश्चिमाभिमुख भए ।
कहिल्यै नझुकेको निधार र स्वाभिमानी शिर जस्तो क्षितिज भरिको सर्बोच्च टाकुरो ग्वाल्लेक धुरालाइ ब्राह्मणले मनमनै नमस्कार गरे । पश्चिमबाट आउने चिसो हावालाइ रोक्ने हुनाले यो पर्वत श्रृंखलालाइ बायुपर्बत पनि भनिन्थ्यो । बायुपर्वतको छेउछाउको तटीय क्षेत्रलाइ बायुतट भनिने भएकोले कालान्तरमा यसैको अपभ्रंस बैतडी बन्न गएको थियो ।
यसै धुराको दक्षिणतिर बलियो पाखुरा जस्तो लमतन्न धारैधार भरि घनघोर कालो जंगल देखिन्थ्यो । भगौडा अनार्य थरघरहरुको आश्रयस्थल बनेको यो डाडाको भिरालो घासे मैदान अचेल बिरान थियो । बांगा टिंगा ढुंगे बाटाहरु, अजंगका ओडार र भिर पहराहरुले यो बन्य क्षेत्रलाइ दुर्गम र दुर्भेद्य बनाएको थियो ।
प्रौढ ब्राह्मणले बेलिबिस्तार लगाए ।
”राजन् ! अगाडी उभिएको यो भासुलेकको पुर्बिपार्श्वलाइ यस भेगमा श्रीकेदारको आल भन्दछन । पुराणमा वायु पर्वतका नामले प्रख्यात त्यो शिखरको तटीय बस्तिलाइ समुच्चमा बायुतट अर्थात बैतडी भने जस्तै श्रीकेदारको आललाइ आजभोलि सुरकाल भन्दछन । यहि नामको एउटा पबित्र गाँउ यो आलमा अवस्थित छ । यसैगाउमा ग्वाल्लेक श्रीकेदारको मन्दिर स्थापित छ । लोकमानसमा यि आराध्य देवता असिमकेदार , असिग्राम, ससालिंग, सहस्रलिंग आदि नामले प्रख्यात छन । स्थानिय आर्य इतर खस र जनजातिहरुलाइ हटाएर बडाभट्टहरुले त्यहा अलग्गै थिति बसाएकाछन । आर्य धर्मानुरागि यी ब्राह्मणहरुलाइ समयले बहुतै जोधा र साहसि बनाएको छ । सङौडकोटको शासकिय खलकमा समेत यिनीहरुको राम्रो पहुच छ । त्यहाँको राज्य बिप्लबमा भागेका लछिचन्द लाइ यिनीहरुले यसै आलमा मारेका थिए । त्यहि गाउँको लेकमा केदारको पुरानो स्थापना स्थल छ । स्वराड भरिका देवताहरु र खापरे दैत्यको लडाइको जिउदो साक्षी यहाँको माटोमा केदारले घुँडा धस्दाका पबित्र प्रतिक चिन्ह अझै प्रत्यक्ष छन । माहाराजले रोजेको यो बाटो सहज र छोटो छ ।‘’
“हो;---थोरबहुत मलाइ पनि यो जानकारि छ । बडाभट्ट भनिएका पण्डितबर मोतिका बारेमा लोकचर्चाहरु बहुतै सुनिन्छन। असिमकेदारका मन्दिरमा रहेका अकुत भन्डारको बिषयमा समेत मैले केहि सोचेकोछु । यो बाटोको अरु गुह्य कुरा मलाइ बताउने गर ।“
राजा नागिमल्लले के सोचेका होलान? ब्राह्मणले सहजै अनुमान लगाई भ्याए । नियतिको त्यो क्रुर मुकाममा बाहुनको मनदेवता बहुतै उदिग्न थियो । जुनसुकै हालतमा पनि आफ्नो गाउँमा जाने गरि उठिरहेको यो आँधि बेहरि लाइ यहि रोक्ने बिचार गरि सकेका थिए । यसका लागी आफु बलिदान हुन समेत ब्राह्मणपुत्र तयार थिए । यस्तो परिक्षा जिन्दगिमा धेरै पल्ट दिनु परेको थियो र उतिर्ण पनि भएका थिए । “ भजामी भाव बल्लभम्,, भन्ने आदि गुरु अत्रीको आदर्श वाक्यलाइ मनन गरि मनमनै कुलदेवतालाइ नमन गरेर ग्वाल्लेक तिर बाहुनले सजल नेत्र लगाए । उनले सोचे,जिवन मृत्युसम्मको यात्रा न हो। बिभिन्न बिबाद र बाध्यताहरु संगै प्रियजनका बिछोड ब्यहोरेर म खण्ड खण्ड भएर मरि रहेकैछु । हाम्रा रगत पसिनाले आर्जेको माटोमा परचक्रीहरु घुम्न थालेमा त्यो नै हाम्रो सामुहिक बिभत्स मृत्यु हुनेछ।

उनले चुनौति हरुलाइ स्विकार गर्ने निधो गरे । चुनौति नभएको जीवन मृत समान हुने र चुनौति स्विकारनु मै शिबत्व -अमृतत्व रहेको उनले देखे । शितल भएर एकै दिन को भए पनि जिबन भोगि हाल्ने र प्रेम मय बनेर आफ्नो जिवन लक्ष्यमा केन्द्रित हुने बिचार गरे। यहि अठोटलाइ आफना आराध्यबाट अनुप्राणित गराउन ग्वाल्लेकतिर गहिरो दृष्टि दिए ।
मुख्य धुराको दक्षिणी पार्श्वमा रहेको थरौटको जंगलमा भीरालो घांसे मैदान भरि पंक्तिबद्ध रुपमा धमिलो कालो छायाहरु चलमलाए जस्ता देखिए । ब्राह्मणले ठम्याएर हेरे। बिशाल मानब सागर जम्मा भएजस्तो लाग्दथ्यो । उनले अचंभ मानेर एक टक लगाए। उनको अनुहार भरि बिभीन्न प्रकारका भाव हरु देखिन थाले। राजा नागीमल्लले पनि सशंकित भएर त्यसै दिशामा दृष्टि दिए।
ब्राह्मणले भावातिरेकमा टाढाबाट आ‍एकोजस्तो आवाजमा सोधे ।
“नागराज! केहि देख्नुभयो? थरौटको घासे मैदानमा केहि देखियो?”
लामो बार्तालाप पछि उभिएर बायुतट कहलिएको ग्वाल्लेक शैलश्रेणी तिर हेर्न लागेका राजा र अपरिचित बाहुनको वरिपरि त्यतिन्जेल केहि बिश्वाशिला चर अनुचरहरु आइसकेका थिए। उनिहरुले पनि गहिरिएर त्यतैतिर हेरे ।
अकस्मात यो फौजि अभियानका लागि खडागरिएको थर्पुका जिम्मावाल कार्किले भय आबेस मिश्रित स्वरमा लगभग करायरै सोधे ।
“ओहो, जंगलका बिचमा त्यत्तिका मानिस ---।राजन! अचंभ भयो। धोका भयो---।,,
यस पछि बाताबरण पुरै बदलियो। एकले अर्कालाइ त्यो दृश्य देखाउन र अर्थ्याउन थाले । नानाथरि अडकल काटिन थाले । आआफ्नो अनुमानलाइ सत्य प्रमाणित गर्न सबैले तर्क बितर्क गर्न थाले। राजा र बाहुनले मुखामुख गरि चुप चाप सुनि मात्र रहे। मिथक र प्रतिकहरुको प्रयोगबाट आफुलाइ मानबेत्तर दैबि शक्तियुक्त प्रमाणीत गर्न सफल नागिमल्ल यसपालि भने लल्याक लुलुक गलेर भन्न थालेे ।
“भगवानले जानुन,कुन प्रयोजनकालागि यो निर्णायक घडीमा हाम्रो भेट भयो? मेरो अनुमानका बिपरित पहिलो पटक म यो दृस्य देख्दैछु। अजयमेरु , उदम्बरपुर, माल, मलास र अन्य नाका गौंडाका मानिस जम्मा गरेर पनि म संग यत्रो सैन्य संरचना पुग्दैन । गाउगर्खाका आममानिसहरुलाइ कटकमा ल्याउन केहि महिना अरु लाग्न सक्दछ। छिटो काम भ्याउन जोरजबरजस्ति गरेमा जनबिद्रोहको प्रबल संभावना छ। यो अप्रत्यासित युद्ध मोर्चाबन्दि कसरि संभव भयो? केहि थाहाछ?, बाजे!”।
बढार्नुपर्नेलाइ हावाले उडाउन थालेपछि ब्राह्मणले लामो सास फेर्दै युधिष्ठिर-सत्य बोले।
“डोटी नरेश! कहिलेकाहि दिन भन्दा क्षण लामो र महत्वपुर्ण हुन्छ । समय संधै एउटैको अधिकारमा हुदैन । यसलाइ हाँक्ने नयाँ नयाँ ब्यक्तिहरु आइ रहन्छन। कत्युर र चन्दहरुको झगडा सकिएपछि चन्दहरु आफैमा काटिन मारिन थालेका थिए।सङौणकोटलाइ ताराकोट नामाकरण गरे पछि जैतु चन्द राजा हुदा गरिएको भबिष्यबाणी क्रमश: सत्य प्रमाणित हुदैछ । जैतेउल पछि दैत्येउल र कुकुरेउल हुन थालेकोछ । बिधिबसात पछिल्ला दिनहरुमा स्वराडी र बैतडा राजाहरु मिलेकाछन भन्ने खबर सुनेको थिए । संयुक्त सैनिक अभ्यासका उडन्ते खबरहरु पनि आएकै हुन। अचेल जंगलमा तोपबन्दुक चलेका आवाज सुनिन थालेका चर्चा व्यापक थिए। तर यो सैनिक पडाव को जानकारि मलाइ थिएन । डोटेली सभासदहरुलेनै यसमा विचार गरुन।”
यसरि बाहुन आफु पंछिए। राजानागीमल्लले सबैसंग बिचार बिमर्श गरे। पैकेला र पल्टनको अन्यमन्यस्कता देखेपछि उनले तत्काल घोषणा गरे।
“स्वराड अर्को हिउँदमा हानौला । आज फर्कौं । ,,
द्विबिधाग्रस्त नागिमल्ल फर्के,डोटेली पल्टन फर्कियो। दुर्भाग्य वा सौभाग्यले त्यो अर्को हिउँद कहिल्यै आएन । इतिहास कुनै मैदान बिशेषको घटना होइन ।चाहे जस्तो मोडलिने, अडकलेको यात्रा र खोजेको इच्छा पनि होइन । बिरोध बिसंगति, क्रिया प्रतिक्रिया को द्वन्दमा ठोकिदै फुटने ससाना थुम्काहरुको अनुसुचि मात्र हो। यिनै थुम्काहरुबाट हामि बिगतलाइ नियाल्दछौ। केहि सिक्छौ,केहि गल्ति गर्छौ र कालखण्डले एउटा बाटो लिन्छ। यस प्रसंगमा अरु थुप्रै घटना क्रम र कथाहरु अस्तित्वमा आए, बिलाए। ईतिहासले नित्य नयाँ मोड लिदै गयो। यसपल्ट भने स्वराड आसन्न लुटमारबाट यत्तिकै जोगियो ।
** ** **
पाठकबृन्द! यदि तपाइ कहिल्यै घनघस्स्याको लेकमा पुग्नु भयो भने ब्राह्मणपुत्रको पावन पितृभुमीका पहाडतर्फ अबश्य हेर्नु होला। गाउँको पहरा भरी लहरै उभिएको देखिएका ती चलायमान मानबाकृतिहरु अहिले पनि जस्ताको तस्तै त्यसै ठाउमा त्यसै गरि उभिएको देखिने छन । यथार्थमा चुच्चे काला ढुङगाको त्यो लहरदार दृश्य टाढाबाट हेर्दा पल्टनले कवाज खेलेको जस्तो लाग्दछ। त्यसै रहस्यमय बान्कीको ब्याख्या गरि नागिमल्ललाइ दिग्भ्रमित गर्ने ति बिद्वान ब्राह्मण त्यसै गाउँका महानायक मोति बडाभट्टका कनिष्टतम चतुर्थ पुत्र प्रतापदेब थिए। भनिन्छ, यो घटनापछि उनी लगत्तै उतराखण्ड कैलाशको बाटो लागेका थिए। त्यस पछि उनको कुनै खोज खबर गरिएन। उनको नाममा उनका गाउँबासी आफन्तहरुले कुलदेवताको पुजामा अचेल पनि बजुवामुठी भनेर पोखल चढाउने गर्दछन र थरौटको घासे मैदानलाइ देवभुमी मानेर टाढैबाट ढोग्ने गरेकाछन.।
***
(महेन्द्रनगरबाट प्रकाशित साहित्यिक मासिक “आफन्त’’मा यहि शिर्षकबाट र डोटेली मासिक “गुगुल्डी’’मा “उन आजीलै उत्तेइछन” तथा बिचारका बिस्कुन ब्लगमा यहि शिर्षकबाट प्रकाशित ऐतिहासिक कथाको परिष्कृत पाठ्य सारांश। )

सरकारी नौकरी;नखाउ भने दिनभरिको शिकार

ग्रे-कोट लगाउन थालेपछि
उसको मुटु हराउन थालेको छ
मान्छे उही हो
पहिले पहिले
घर-परिवारका कुरा गर्थ्यो,
आराम-विरामका कुरा गर्थ्यो ,
ऐँचोपैँचो र गर्जोका कुरा गर्थ्यो
मानवता र परम्परा सहयोगका कुरा गर्थ्यो
ग्रे-कोट लगाउन के थालेथ्यो
औचित्य विचार्दैन
मात्र आदेश गर्छ ।
“ग्रे-कोट भित्रको मान्छे” शिर्षक राखिएर २०६६ चैतको मधुपर्कमा प्रकाशित यो कबितांश एउटा बर्तमान सचिवले कुनै बर्तमान सचिवलाइ नै बिम्बमा राखेर लेखिएको भनिन्छ । हालै फेसबुकमा एउटा मित्रले “नेताहरु जनसेवक, कर्मचारीहरु राष्टसेवक, अनि डनहरु समाजसेवक… एकदम सिक्वेन्स मिलेको रैछ…हाहाहाहाहाहा” भनेर ब्यंग कसे । यो बिरोधाभास भित्रै हुनेखाने परिवारका युवाहरूलाई जागिरको लोभमा फँसाउने र पछि कुमारीचोक लगाई 'गोर्खे लौरी' कसेर अपमान गर्ने राणाशासकहरूको रणनीतिको निरन्तरता स्वरुप कर्मचारीहरूको अपमान गर्न र उनीहरूको सातो लिनमा आफ्नो पुरुषार्थ मान्ने प्रवृत्ति अहिले पनि यथावत छ । लाग्छ, बर्तमानमा कर्मचारीहरूलाई सेवक र दासको रूपमा मात्र हेरिन्छ ।
राजनीति भनेको कर्मचारीहरूको निर्दयी अभिभावक हो । मन्त्रीहरू नै कर्मचारीहरूको अपमान गर्न र शारीरिक, मानसिक हिंसा गर्न उद्यत भएपछि कर्मचारीहरू अभिभावकविहीन हुने नै भए । त्यसो त विश्वको कुनै पनि मुलुकमा कर्मचारीतन्त्र जनताको प्रिय हुनसकेको छैन । नेपालमा पनि यो संस्था जनताबाट झन् टाढा हुँदै गएको छ । कर्मचारीहरूको आचरणगत पक्षहरूले त झन् जनताको विश्वास गुमाइसकेको छ । जिम्मेवारी पन्छाउने प्रवृत्ति र सर्वसाधारणले नपचाउने घुमाउरो रकमी भाषाको प्रयोग गरेर कर्मचारीहरू जनताप्रति संवेदनशील हुन नसकेको यथार्थ हो । तर यति महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको कर्मचारीतन्त्रको मनोबल गिराउने कामभन्दा यसभित्र रहेका विकृतिहरू हटाई जनउत्तरदायी संस्थाको रूपमा परिवर्तन गर्न नसक्नु नै बर्तमान राजनितिको असफलता हो । पेशागत हकहित अर्थात उचित पारिश्रमिक वा ज्याला, कार्य शर्तहरु, कार्य वातावरण, कार्य प्रक्रिया, सेवा सुबिधा, स्वास्थ्य सुरक्षा लगायतका विषयमा सामयिक सुधार गरि कर्मचारीभित्रको बिकृतिलाइ कमगर्दै जानसकिन्छ ।
विगत केही वर्ष यता लोकसेवा आयोगले अधिकृत स्तरका कर्मचारीका लागि गरेको विज्ञापनमा अधिकांश उम्मेदवार सेवारत कर्मचारी नै हुने गरेको तथ्याङ्कले निजामती सेवामा सर्वसाधारणको आकर्षण घट्दै गएको आभास मिल्दछ । अधिकांश उम्मेदवारबाट पनि सम्बन्धित मन्त्रालय, कार्यालयप्रति सन्तुष्ट देखिन्नन् । किनभने सिफारिस गरिएका उम्मेदवारहरू सेवारत अत्यधिक र नयाँ अनुहार विरलै हुन्छन् । विद्यमान ऐन नियमले दिएका सुविधा र थप गरिएका आकर्षणबाट समेत सर्वसाधारणले निजामती सेवालाई किन प्राथमिकतामा राख्न सकेनन् भन्ने विषयमा गहन अध्ययन विश्लेषण हुनु जरुरी छ ।
कर्मचारीको पदस्थापना, सरुवा, बढुवा आदि वृत्ति विकासका तमाम खुड्किलामा सेवाभित्रै राजनीतिक चलखेल व्यापक पाइन्छ । हाकिमको सधैँ तावेदारी गर्नुपर्ने, अमुक ट्रेड दुनियाको सदस्यता लिनैपर्ने, सो नगरेमा पदस्थापना बढुवा प्रभावित हुने आदिका कारण विशुद्ध सेवाभावले निजामती सेवामा प्रवेश गर्ने कर्मचारीले कार्यालयभित्र काम गर्न सहज ठान्दैन । गरिमामय पदमा राजनीतिक भागबण्डा हुनु, आस्थाका आधारमा अवसर दिइनु आदि प्रकरणले गर्दा स्वाभिमानी र सक्षम बर्ग निजामती सेवाप्रति विमुख हुनु स्वाभाविक देखिन्छ ।
नेपालको निजामती सेवामा कार्यरत कर्मचारीले प्राप्त गर्ने मासिक तलब भत्ता सार्क राष्ट्रकै न्यून हो भनिन्छ । विद्यमान तलबभत्ताले एक आदर्श परिवारको १५ दिनको खर्च धान्न पनि दुष्कर छ । यसैकारण समेत विदेश जान नरूचाउने अथवा सो अवसर नपाएका युवा निजामती सेवाको तुलनामा वित्तीय संस्थान, गैरसरकारी संस्था वा निजी सङ्गठनमा काम गर्न उत्साहित हुन्छन् । कार्यालयभित्र अतिरिक्त आम्दानी गर्ने अवसर पनि सबैलाई जुर्दैन ।
मानिस विवेकी र प्रगतिशील प्राणी हो । ऊ अग्रगमन चाहन्छ । तसर्थ अभाव, सङ्कट र कष्टमय जीवन बिताइरहेको सङ्घर्षशील प्राणी विकसित समाज र देशमा पुग्ने बित्तिकै ऊ त्यहीं रमाउँछ, अभ्यस्त हुँदै जान्छ । यो प्रकरण गाउँघरका बस्ती, सहरबजार र सम्पन्न ठाउँमा बसोबास गर्न लागेपछि पुनः गाउँ फर्कन नचाहने प्रवृत्ति जस्तै हो ।
निजामती सेवामा सर्वसाधारणको आकर्षण कम हुनुका अन्तिम कारण भने होइनन् । एक आदर्श परिवारको भरणपोषणका लागि चाहिने न्यूनतम रकम नदिई न त यस सेवातर्फ सर्वसाधारणलाई आकषिर्त गर्न सकिन्छ न त भ्रष्टाचार नै न्यून गर्न सकिन्छ ।महत्त्वपूर्ण पदमा पदस्थापना गर्दा आस्थाका आधारमा निर्णय नलिई कर्मचारीले आˆनो सेवाकालमा पुर्या्एको योगदानको आधारमा यो कार्य हुनुपर्दछ । उपयुक्त व्यक्तिलाई उपयुक्त काम सुम्पने थिति बसाल्नु जरूरी छ । बैदेशिक छात्रबृति र पुरुस्कारका कुरालाइ पारदर्शि बनाउनु पर्दछ ।पहिलो चरणका उपरोक्त अनुसार मात्र गर्न सके निजामती सेवामा आकर्षण बढ्ने मात्र नभई यसलाई व्यवस्थित ढङ्गले सञ्चालन गर्नसमेत सहज हुनेछ ।कर्मचारीमा पेसागत स्वभावलाई वृत्तिका रूपमा परिणत गर्नमा अवरोध पुर्यासउने विविध कारणमध्ये न्यून तलबमानबाट सिर्जित नैराश्यता प्रमुख हो । प्रविधिमा हुने विकास उपयोग र उपभोगमा देखापरेका परिवर्तनका कारण पनि राष्ट्रसेवकको आवश्यकतामा परिवर्तन हु“दै जान्छ ।
राष्ट्रबैंकको पारिवारिक बजेट र्सर्वेक्षण अनुसार सम्पुर्ण क्षेत्रको औसत खर्च १५ हजार १ सय ३५ रुपैया“ छ । त्यमध्ये ५ हजार ९ सय २ रुपैया“ खाद्यान्नमा मात्र खर्च हुन्छ ।यो तथ्यांक हर्ेदा सामान्य कर्मचारीको तलब खर्च धान्न सक्ने अवस्था छैन । त्यसैले न्यूनतम खर्च धान्न सक्नेगरी कम्तीमा ९ हजार ५ सय ७४ रुपैया“ बढ्नुपर्ने आवश्यकता छ । परिवर्तित परिस्थितिमा निजामती सेवा राज्यसंयन्त्रको मूलधार सेवाप्रदायकका रूपमा विकसित हुनुपर्ने अवस्था छ । यसको भूमिकालाई अझ प्रभावकारी बनाउ“दै राष्ट्रलाई अग्रगामी दिशा प्रदान गर्न निजामती सेवामा संलग्न जनशक्ति उच्च मनोबलयुक्त, कामप्रति अभिप्रेरित, जिम्मेवार र उत्तरदायी भई सेवाप्रदायक संयन्त्रका रूपमा विकसित हुन सक्नुपर्छ ।
सरकारी सेवामा संलग्नलाई दिइएको तलबबाट न्यूनतम जीवन निर्वाहसमेत हुन नसकेकाले आफ्नै सेवामा निर्भर हुनसकेका छैनन् । यसले कर्मचारीको सामाजिक प्रतिष्ठामा निरन्तर क्षय हु“दै गइरहेको छ । खुला र प्रतिस्पर्धी समाजमा कर्मचारीलाई पर्याप्त मौद्रिक प्रोत्साहन हुन नसक्दा प्रतिभावान कर्मचारी सरकारी सेवामा आकर्षित नभई र्सार्वजनिक सेवा प्रभावकारी गुणस्तर युक्त र प्रतिस्पर्धी हुनसकेको छैन । त्यसैले राष्ट्रसेवक कर्मचारीको कार्यक्षमता र कार्यदक्षता अभिवृद्धि गरी उच्च मनोबल कायम गर्न, मर्यादित सामाजिक जीवनयापन गर्न, प्रतिभावान व्यक्तिलाई निजामती प्रशासनमा आकषिर्त गर्न र पलायन रोक्न तलब-भत्तामा पुनरावलोकन एउटा आधार बन्न सक्छ ।