परपश्चिमेली पर्बतीय ग्रामिण समाजको प्राचीन सरल र गहिरो प्रेम गाथामा सरु समीरको सिर्जना सिर्जित भएकोछ । यसमा त्याग र स्नेहको प्रबलताका साथै सालिन र करुण कथा पनि छ । रतेडा अर्थात रातभरि कथ्न मिल्ने लोककथा गाथाको माध्यमबाट हाम्रो लोकमानसले संरक्षण गरेको लोकसाहित्यमा यो बहुप्रचारित थियो । उखुको गुड खुदो बनाउन हिउदको रातभरि खुदेउडामा यि रतेडाका कथा सुनिन्थे, सुनाइन्थे । क्रमश: बिस्मृतिमा जान लागेका यो लोकश्रुतिको सानो आख्यानको सारांस यहाँ राखिएको छ ।
कथा सन्दर्भएक्काइसौ शताब्दिको भाष्यमा पन्द्रौ शताब्दिको प्रेम गाथा लेख्न असाध्यै अप्ठ्यारो छ । तथापि प्रेममा शास्वसता र निरन्तरता हुनाले लोकमानसभित्र यो गाथामा अझै जिबन्तता देखिन्छ । लोक बाङमयमा पाइने स्थानिय माटोको महक मिसिएर सुदूर पश्चिम नेपालको लोक काव्य शैलीमा कैयौ शताब्दिसम्म प्रचलित यो गाथाको लोकप्रियतामा अझै कमी आएको छैन । यो गाथा यहाँको जनमानसमा आदर्श र सम्मानको परिचायक बनेकोछ ।
यो अमर लोककाव्य र लोकगाथाका कथा नायिका सरु र कथा नायक समीर हुन । गाथा नायक र नायिकाको प्रेमकहानी भित्र सौन्दर्य, स्नेह, समर्पण, साहस, चपलता, तीव्रता, कुशाग्रता, तंत्र-, घात-प्रतिघात, प्रतिद्वंद्व, विद्वत्ता, चुनौती, स्थानीय विशिष्टता, प्रतिस्पर्धा र स्थानिय सामाजिक सांस्कृतिक सहयात्राको अद्भुत संयोग छ ।
एउटा स्थानिय प्रेम प्रसंगलाइ तत्कालीन लोक गायकहरुले आआफनै शैली र गायनमा मिसाएर अमर प्रेम गाथा बनाइ दिएकाछन् । कैयौ पुस्तासम्म कैयौ लोकगायकहरुले आआफनै शैली मिसाएर यस गाथालाइ अमरबेल जस्तै फेळाइ दिएकाछन् । यो ५/६ सय बर्ष पुरानो गाथामा बर्तमान सन्दर्भ कसरी प्रासांगिक बनाउन सकिन्छ होला भन्नेमा आआफनो समझ हुन्छ होला । तर सरु समीर भित्रको मानबीय सम्बेदना आज पनि उतिकै शास्वत, साकार र सार्थक छ भन्ने लागेकोछ ।
त्यस बेला काली सेती प्रसबण क्षेत्रको दुई भिन्न मौजाका सम्पन्न परिवारभित्रको कथा यस गाथामा समेटिएकोछ । त्यसबेलामा पनि हिमाल वारीपारी व्यापार गर्ने हुण र सौका समुदायहरुसंग यहाँका बासिन्दा बन्दब्यापार गर्थे र यदाकदा बिहाबारी समेत चल्थ्यो । अर्कोतिर तिर्थाटन र घरब्यबहारका सरसामानहरुको जोहोका लागि महाभारत छिचोलेर भावर,मलाश,माल नाघ्दै गंगा मैदानसम्म पनि लोक व्यवहार चल्दथ्यो । यसरि तिब्बत मूलका बौद्धमार्गी हुण,शौका समुदाय, हिमाल काँठका प्रकृतिपुजक मष्टोमताबलम्बी खश, मगर र गंगा मैदानका सनातनी हिन्दु बाहुन क्षेत्रीहरुको भावभुमी बनेर मध्यपहाड गुल्जार बनेको थियो ।
लोकजीबनमा पशुपालन र खेतिपाति नै प्रमुख पेशा थियो । प्रतेक गाउमौजा आफनै किसिमले स्वतन्त्र स्वाबलम्बी र आत्मनिर्भर नगरराज्य जस्ता थिए । पुरुष प्रधान समाज भए पनि परिआउदा महिला समेत अग्रमोर्चामा पुग्नसक्थे । मातृप्रधान दक्षिण भारतको नम्बुदरीपाद बंशमा जन्मेका आदिशंकराचार्यको आगमनपछि बैदिक मान्यता सहित यहाँ पनि सामाजिक संस्तरण र बर्गभेदले जरा हाल्दै थियो ।
कथा कालमा स्थानिय जया रजबार अर्थात जयबम आफना मितजी हरिदेब पण्डितका साथमा माघ स्नानको लागि हरिद्वार लगायतका तिर्थाटनमा हिडने तयारी गर्दछन् । सामल र लुगा मिलाउन लाग्दा अपसकुन भएको भनी तीन महिनादेखि नछुने नभएकी पत्नी यस्तो बेला लामो अवधिको लागि तिर्थभ्रमणमा नजान आग्रह गर्छिन।
मर्दले आँटेर पाइलो सारेपछि त्यसो भन्नु हुदैन भन्दै अब जन्मने सन्तानको भलाइका लागि समेत सुतक दोष नलाग्दै तिर्थस्नानमा जानै पर्ने बाध्यता बताइयो । साथमा बिद्वान पण्डित मीतजी समेत हुँदा केही परि हाले पनि ठुलो बिपति नआउने बिश्वासमा बस्न आग्रह । दुबै मीत मलास मालको बाटो छ महिने यात्रामा प्रस्थान गर्दछन कव्वानिको लेक, पुरानो बाटो , पुर्णा गिरी र सिद्धनाथको धरति भएर ।
बाटामा शिर्ष पतरमतिर अर्का यात्री भ्युँपाली ठाकुरसंग भेट । एकै भेग र बिहाबारी समेत मिल्ने भएका हुदा दुबै ठाकुर र पण्डितजी सहयात्री बने । भ्युपाली ठाकुरको पनि पत्नीको समेत तीनमहिने गर्भ रहेको जानकारी हुन आयो । तिर्थमा दुबै ठाकुरले एकापसमा मित्रता गाँस्न एक अर्काका छोरा छोरी जन्मे बिबाह गरि दिने, छोरा छोरा जन्मे मीत लगाउने र छोरी छोरी जन्मे संगिनी बनाउने बाचा कसम लिए। स्नान गरि फर्के।
झन्डै महिना दिनपछि फर्कदा भाबरमा दुर्भाग्यबश जयबम्म लडेर बिमारी परे , थलिए र ज्वरोले आक्रान्त बने । पानीसमेत नपाउने ठाउमा छटपटाउदै घरमा खवर सबै लगिदिन मीत पन्डितलाइ अनुरोध गर्दै बाचा कसम गराइ लायक छोरा जन्मेमा नीजलाइ मात्र बताउने सर्तमा केही गोप्य कुरा बताएर पन्डितकै काखमा अन्तिम श्वास लिए ।बिधवा बनेकी कौशिलाले छोरा पाइन। गर्भे टुहुरो छोराको नाम समीर राखियो । भ्युपाली ठाकुरको घरमा छोरी जन्मिन । उनको नाम सरु राखियो । कालक्रममा दुबै जना हुर्किदै गए ।
आठ बर्ष पुगेपछि समीर गोठालो जान थाल्यो। घरको स्थितिले गर्दा उसलाइ अन्य गोठालाहरुले हेप्ने गर्थे । त्यसैकारण पनि उनी प्राय एकलै बस्न रुचाउथे । उता सरु पनि कहिलेकाहि गोठालो जान्थिन । उनी असाध्यै मीठो धुन निकालेर बिनायो बजाउन सिपालु थिइन । सरु गोठालो आउने दिन भ्युपालीको बनतिरका गोठालाहरु असाध्यै रमाउथे । दुबै गाउका गाइगोरुका गौचर एउटा खोलाको वारीपारी थिए । यदाकदा गोठालाहरुका दुबै समूहको भेटघाट भइ रहन्थ्यो ।
एक दिन दुबै गाउँका ग्वालाहरु एउटै ठाउमा भेला भएका थिए । सुन्दरी सरुले मनमोहक तानमा बिनायो बजाइन । सबैले प्रशंसा गरे । फेरी एकपल्ट बजाइदिन एकएक गरि अनुरोध गर्न थाले । सरुले पनि बिनायो बजाउदै गइन । रिटिरिटि वजाएको बीनको स्वरको लठ्ठिएको समीरले पनि लजाइ लजाइ नजिकै आएर आफनो लागि समेत एकपल्ट फेरी बिनायो बजाइ दिन अनुरोध गर्यो । तर साथी गोठालाहरुले नै बिधवाको छोरो बाबुको नामै नजान्ने टुहुरो झुत्रे केटो भनेर हेपेर खेदन थाले । उ निराश देखियो । सरुले भने नरमाइलो मानिन । दुबैमा हेराहेर भयो । फर्कदा डाडा ढल्किने बेलामात्र सरुले बिनायो बजाइन, हात हल्लाइन। समीर टोलाएर हेरी रह्यो। ढिलो गरि घर फर्क्यो । निराश समिरलाइ त्यो दिन केहि गर्ने जाँगर नै चलेन । फलत: गाइले कसैको बाली मासि दिएछ । समीरले गाली खायो , हप्काइ पायो । यता सरु पनि त्यो दिन भोकै बसिन।
निदानत: राति समिरले आमासंग आफनो बाबाको बारेमा जिज्ञासा राख्यो । आमाले मीत बुवा हरीदेव पण्डितबाट सबै जानकारी पाइने बताइन। दोस्रो दिन हरिदेब पन्डितले छोरा लायक भएमा मात्र बताउने सर्तमा बताएको रहस्य खोले। कुलको मर्यादामा मात्र खर्च गर्नेगरि पुण्यकाममा लगाउनका लागि गाडधन राखेको र बंशको निशानी सुनको बाँसुरी समेत सुरक्षित थन्क्याइएको घरभित्रका भित्री स्थान समेत समिरलाइ बताए। समीरले सहजै सो धन र स्वर्ण बासुरी पाए। तीर्थमा भएका बाचा बन्धनका कुरा पनि थाहा पाए ।
यसपछि समिरका गरीबीका दिन गए । उसको रहनसहन फरक भयो । उ रजबारको छोरा कहलिन थाल्यो । उ ग्वाला जाँदा त्यहि खानदानी बासुरी बजाएर मोहनी धुन दिन थाल्यो । अर्को गाउका ग्वालाहरु पुन: बासुरी बजाइदिन भन्न थाले । सरु आएको एकदिन पनि त्यहि भयो । ग्वालाहरु उसंग पनि आफनो निम्ति बासुरी बजाइ दिन अनुरोध गर्न थाले । सरुले पनि एकपल्ट आफनो नाममा पनि बासुरी बजाइदिन अनुरोध गरिन। समिरले आफुनो खिसिट्युरी भएको उहिलेको कुरा उप्कायो । सरुलाइ उनको बुवाले तिर्थमा जयबम्मसंग केही बाचा बन्धन भएको थियो कि भनेर सोधेर आएपछि उनको लागि पनि बासुरी बजाइ दिने कुरा बतायो।
यता भ्युँपालीले जयबम्म मरेका कारण त्यो कुरा भुलि सकेको थियो । आज सो प्रसंग उठेकोले त्यो केटो को हो , कसरी सरुसंग परिचय भयो र किन तिर्थका कुरा सोध्यो भनेर बुझ्न अह्रायो । साथै जयबम्मसंग भएका बाचा बन्धन समेत सुनायो । आफु बूढो भैसकेकोले सरुको बिबाह गर्न सके एउटा इच्छा पूरा हुने कुरा पनि सुनायो।
त्यसैताका एक दिन समीर जयबम्मकै छोरा भएको एकीन भयो। गोठालाहरुजम्मा गरेर समीरले बासुरी बजायो, सरुले बिनायो । गोठालाहरुले ख्याल ख्यालमै दुबैलाई बरबधु बनाइ बिबाह गरि रमाइलो खेल खेले । नाचगान बाद्यबादन चलेर रमाइलो भयो । समिरका कुरा थाहा पाउँदा सरुको बाबाले आफनो बाचा तिर्थका प्रभावले सफल भएको मानेका थिए ।
तर सरुका काकालाइ चिन्ता भयो । बुढा दाइ बितेपछि सरुको बिबाह टाढाको घुमन्ते व्यापारी सुनपति सौकासंग गरिदिने सोचेको रहेछ । सरुका काका गणपति ठाकुरले सरुको बिहे सुनपति सौकारसंग तय भएको बताए । यसबापत ठुलै अर्थलाभको कुरा पनि बताए । यहि पिरलोमा बुढा भ्यँुपाली बितेका रहेछन । गणपतिले सरुलाइ बाहिर जान रोक लगायो । सरु समीर भेटघाट त के देखभेट समेत गर्न नपाउने भए । तर सरुको घरसम्म तान पुग्ने गरि समिरले बासुरी बजाइ रहन्थ्यो । सरु आफुले पालेको सुगा मार्फत चिठी पठाइ रहन्थिन।
एकदिन सरु सुटुक्क बनतिर पसिन र समिरलाइ भेटिन । गणपतिले यो थाहा पाएर दुबैलाइ बाधेर राख्यो । तीनदिन सम्म छोरा नआएपछि समिरकि आमा दलबल सहित आइन । छलफल गरिन । गाउलेहरु समिरका पक्षमा लागे। निदानत: दुबैको बिबाह हुने निधो भयो । तयारीको लागि गणपतिले दुई महिनाको समय माग्यो। यस अबधिमा मदेश गै सिन्दुरे, साडो र कतुवाको नाडो ल्याउन पर्ने बतायो।
सिन्दुरे साडो र कतुवाको नडो खोज्दा एक महिना अलमल हुने भएकोले समिरलाइ पनि संगै लैजाने बिचार गर्यो । सरुले षडयन्त्रकारी गणपतिको चक्करमा नपर्न भने पनि हुनेवाला ससुराको अबिश्वास नगर्ने भनी समीर पनि मधेश झर्यो । बर्खोलाकि माल पुगेर घट्टमा बाँस बस्दा पखालाको बहाना बनाइ ठाकुर घर फर्किएछ । समिरलाइ उल्टो बाटो बताउछ। यसरी थप एक महिना काकाको षडयन्त्रले समिरको मधेशमा अलमल पर्यो । उलटो बाटो देखाएकोले घुम्दा धेरै दिन लागेकोले ठाकुरले घरमा समीर मरेको खवर गरेछ । आमा कौशल्या यसै शोकले मरिन।
गणपतिको घरमा सरुको फटाफट बिबाहको जोरजाम भयो । सुनको बिनिमयमा सरुलाइ सुनपतिले सौकाका देश हुनिया भएको ठाउतिर लिएर जान थाल्यो । सरुले पनि उहीँ सुगा मार्फत जिउदो भए तुरन्त घर फर्किन खवर पठाइन। समीर तुरन्तै सामान लिइ घर फर्के।
तर ढिलो भैसकेको थियो । सरुलाइ छलकपटपुर्बक सौकाको देश पु-याइयो । सरुले साइत हेर्ने बाहुनलाइ सुनका असर्फि दिई एक महिनापछिको गृह प्रबेशको साइत मिलाउन लगाइन र त्यतिन्जेल आफु बेग्लै बस्ने ब्यबस्था मिलाइन। कडा पहरामा सरु बेग्लै बसेकि थिइन ।
समीर घर पुगे । आमाको काजक्रिया सके । गणपतिलाइ मारेर समीर उतै लागे। उता पानी भर्ने सरुकि सहेली मार्फत गाग्रीमा औठी हालेर आफु पुगेको जनाउ दिए ।।
सरुको कोठामा युद्ध हुन्छ । द्वारपाल मारिन्छन । दोस्रो दिन गाउलेहरु सुनपतिको अन्याय बारे थाहा पाउँछन् । एकला सुनपति भाग्छन । लडन आउने जतिलाई समिरले मारि दिन्छन । चाकरको रुपमा राखिएको लठेप्रो गलगाँड भएको केटोलाइ पनि मार्न खोज्दा सरुले रोक्छिन । त्यसैको सहयोग लिएर गाउतिर फर्किन्छन। समीर र सौकाको लडाइ सकिन्छ। सरुको उनमुक्ति हुन्छ।
बाटोमा समिरलाइ तिर्खा लाग्दा लोटाबाट पानी पिउन थालेको बेला बोदलो भित्र लुकाएर ल्याएको ढुगोले निधारमा हानेर लाटोले नै समिरलाइ मार्न खोज्छ । समिरले तात्तातै लाटोलाइ मार्छ । सरुलाइ मदेशबाट ल्याएको सिन्दुर साडो र नाडो समेतको पहिरनमा आफनो अगाडी उभिन लगाउछ । सरुकै काखमा शिर राखेर घाइते समिर प्राण त्याग्छ।
लाटोद्वारा धोका पाएर समिरको हत्या भएपछि सरुद्वारा आत्म हत्याको प्रयास गर्छिन । त्यहि बेला बाटमा घ्यु व्यापारी देखिन्छन् । र सरुलाइ संगै लैजाने योजना बनाउछन। सरुले पनि मृतकको सदगति गरेर संगै जाने कुरा बताउछिन । ब्यापारिहरुसंग चिता बनाउन सहयोग मागि चिता बल्न लाग्दा सरुले आफनो समीर मरेको दिन आज त आकाशमा दिउसै तारा देखिए भनेर तारा देखाउन थालिन्।
सबै एकटक बनाएर यताउता आकाश तिर हेर्न थाले । दनदनाउदो आगोमा हाम फालेर सरुले पनि समिरकै चितामा प्राण त्यागिन।
शत्रु पक्षको गाँडो लाटो समेत बिश्वसनीय नहुँदा बाँकी राख्नु हुदैन भन्ने भनाइ छ । "एक हात कन्यौली, एक हात माटि।तीन कुल उज्याली सरु सर्क तिर लागि ।"
यसरी यो प्रेम गाथाको दुखान्त इतिबृत सकिन्छ।*अझै पनि ति बनपाखाहरुमा बिनायो र बासुरी बजेको सुनिन्छ रे । *
( )
