गौरा पर्ब : सुदूर पश्चिमको सांस्कृतिक सम्पदा

बिबिध संस्कृतिले सजिएको यो देशको पश्चिमी सिमान्त पाटो भाद्र महिनामा गौरा पर्बको रमाइलोमा रंगिएको हुन्छ । पर पश्चिमेहरु अचेल काठमाण्डौको खुल्ला मन्चमा समेत गौरा मनाउन थालेका छन । यसै गरि राजधानीबाट टाढा रहेका पश्चिमी पहाडका गाऊ गर्खामा सुनिने गौराका गीतहरुको रन्को क्रमस: देश भरि पुग्दैछ । सुदुरका शैल शिखरहरुलाइ नमन गर्दै सम्पुर्ण आफन्तहरुलाइ शुभकामना दिन गौरी पार्बति यहि अवसरमा हाम्रा गाऊँँ घरमा आउने गर्छिन भन्ने लोक बिश्वास छ ।

गौरा सुदूरपश्चिमाञ्चलको धार्मिक एवं साँस्कृतिक पर्व हो । यो पर्वको पहिलो दिन बिरुडा पंचमीमा गौरापर्व मनाउने समुदायका महिलाहरूले निराहार रही आ-आफ्नो घरमा तामा वा पित्तलको भाँडोमा 'बिरुडा' अर्थात् पाँचथरीका गेडागुडी भिजाउने गर्छन् । गौरापर्वमा व्रतालु तथा श्रद्धालु महिलाहरूद्वारा गौराघरमा गई गरिने शिव र गौरीको पूजाअर्चनामा बिरुडा नै अक्षता र प्रसादका रूपमा प्रयोग हुन्छ । बिरुडा भिजाएको तेस्रो दिन महिलाहरूले सामूहिकरूपमा धान, साउँ, तिल, अपामार्ग आदि बिरुवाका बोटबाट गौराको प्रति-मूर्ति बनाई गौराघरमा भित्र्याउँछन् । बिबिध धार्मिक अनुष्ठानका साथ गौरालाई गौराघरमा भित्र्याइ सकेपछि श्रद्धालु महिलाद्वारा शिव र गौरी (गौरा) को पूजाआजा हुन्छ । यस पछि विसर्जन नगरिएसम्म गौराघर नजिकको चौरमा पुरुष तथा महिलाहरू छुट्टाछुट्टै रूपमा गोलबद्ध भई स्थानीय लोक भाषामा देउडा, चैत, धमारी आदि खेल खेलेर आनन्द लिन्छन् । अनुकूल तिथि हेरी विसर्जन गरिने गौरापर्वले मानिसमा धार्मिक- आस्था र आपसी-सद्भाव बढाउन मद्दत पु-याउने मात्र नभई यस पर्बमा व्रत बसी शिव र गौरीको पूजाआजा गर्नाले सुखशान्ति प्राप्त हुने तथा ईष्ट-कुलदेवता प्रसन्न हुने जनविश्वास छ ।

निख्रिदो झरिसंगै पन्चान्न ( पाँच अन्न )को बिरुडा उमारेर गौराको सांस्कृतिक यात्रा शुरु हुन्छ । भाद्र शुक्ल अष्टमी भन्दा अघि नै अगस्त उदय भएकोमा बाहेक सामान्यतया भाद्र शुक्ल पक्षमा यो चाड पर्दछ । गौरा एकादसि ( पुत्रदा एकादसि ) बाट नै यो पर्बका अनुष्ठान शुरु हुने भए पनि बिरुडा पञ्चमीदेखी भने प्रत्येक घर आगनमा गौराको रमझम आइसकेको हुन्छ ।

दसैको जमरा जत्तिकै गौराको बिरुडालाइ पनि सौभाग्यसुचक मानिन्छ । कैलाशपतिकी अर्धांगिनि एबम् हिमालयकी पुत्री पार्बती यो गौरा पर्बको अबसरमा माइत आउछिन भन्ने बलियो जन बीश्वास छ । वास्तवमा हाम्रो देश सीता र पार्बतिको माइति देश पनि हो । प्राचीन हैह्यवंशी राजामध्येका सहस्त्रार्जुन ले भृगुवंशी ब्राह्मणहरूबाट आफ्नो धन फिर्ता माग्ने क्रममा ब्राह्मणहरू मारिदिए पछि विधवा भएकी ब्राह्मणीहरूले आफ्नो सतित्व रक्षार्थ निराहार रही गरेका उपासनाको फलस्वरूप एक ब्राह्मणीले तेजिलो पुत्र लाभ गरेपछि सोही पुत्रको तेजले अन्धा हुन पुगेका सहस्त्रार्जुन नाम गरेका ती राजाले माफी माग्नु परेकाले गौरीलाई सर्वशक्तिमान सम्झी उनकै सम्झनामा यो पर्व मनाउन थालिएको भन्ने भनाइ समेत छ ।

यो पर्बका नालिबेलिबारे कैयौ कथा किम्बदन्ति छन । यस्ता किम्बदन्ति प्रकारान्तरले हाम्रो इतिहास र संस्कृतिको अंग बनिसकेका हुन्छन । यस्ता गणितहीन कुरालाई शुष्क तार्किकताबाट बुझ्न सकिदैन । फगत कथा मात्रै मान्दा यस भित्रको लोकतत्व मर्दछ र हामी बेरसिला बन्न सक्दछौ ।

यस्ता पर्ब बिशेषका अनुष्टान भित्र स्थानगत र जातिगत भेद देखिए पनि यसमा निहित लोक कल्याणकारी भाबना एकनासकै हुन्छ । यो स्थानियता भित्र सार्बभौमिकता समेत लुकेको हुन्छ । मुलत: गौरा महिलाहरूले शिव-पार्वतीको सम्झनामा गर्ने व्रत एवं पर्व हो । समय गतिका साथसाथै गौरोत्सवमा पनि परिवर्तन आएकोछ । तर गीत, नृत्य, अतीत-स्मृति तथा लोकमानसभित्रको अज्ञात, अलिखित, काव्यको सौन्दर्य यो उत्सब भरि छचल्किएको टडकारै देख्न सकिन्छ । गौरादेबीको लिला क्षेत्र निश्चित गाऊ गर्खाको सिमामा मात्र आबद्ध छैन ।

फाग (उत्सब -पर्बमा गाइने मंगल गीत )मा गौराले आफनो परिचय स्वयम यसरि दिन्छिन ।

-कालि मेघ बाबा मेरा धरति हुन माई,

चन्द्र सुर्ज मेरा छन पिठि पिठ्या भाई ।

(अर्थात कालो मेघ मेरा पिता हुन, धरति मेरि माता हुन । चन्द्र सुर्य मेरो पिठ्युका भाइबहिनी हुन ।)

गौराको मुर्ति डालोमा राखेर गौरालाई गाऊँमा ल्याउने दिन स्थानिय चेलिहरुद्वारा गाइने गीतको अर्को बोल यस प्रकार छ ।

काँ रे ऊब्जिन लोली गमरा,

धर्ति लोक उब्जिन, मन्धालोक पुजिन। ----आदि आदि ।

यस चाडमा बिबाहित महिलाहरु नया दुब्धागो (दुबो सहित सात ग्रन्थी रहने डोरी ) फेर्दछन । रातो पहेलो शुद्ध धागोबाट बनेको यो पबित्र डोरि बिबाहित महिलाकोलागि पुरुषले लगाउने जनै जस्तै हो ।

यसै पर्बमा आदरणिय मान्यजनबाट बिरुडा सहित आशिर्बचन थापिन्छ । चेलिबेटी माइत आऊछन, केटाकेटी नया लुगा फेर्छन । ऋण सापटि मात-बन्धकि लिने दिने र नया काम शुरु गर्ने गरिन्छ । यस दिन जुन काम शुरू गरे पनि साइत हेर्नु पर्दैन भन्ने मान्यता छ । यो श्रीपञ्चमी जत्तिकै शुभ दिन हो ।

गौराकै अबसरमा सांस्कृतिक गायन र बादनका अनन्त श्रृखलाहरु छन । यि गायनहरुमा पट्यारलाग्दो शास्त्रियता छैन । यिनमा अत्यन्त स्वाभाबिक र नैसर्गिक प्रबाह छ । नृत्य सम्बन्धमा सपष्ट बिधान नदेखिए पनि समुह गायनलाइ खेल खेल्ने भनिन्छ । बृताकार अर्धबृताकार घेरामा दुइ समुह बनाइ खेल खेलिन्छ ।

गायनका बिषयबस्तुमा अत्यन्तै ब्यापकता छ । दोहरी गित वा डेउडा ( देव-दा अर्थात देवतामा समर्पित या देव-राग अर्थात देवताको संगित ) गीतमा मात्रै यो सिमित छैन । शास्त्रियतामा आधारित लोक गीत र गीति कथाहरु, धार्मिक र ऐतिहासिक गीत गाथाहरु, परिसम्बादात्मक दोहरि गीतहरु प्रमुख रुपले गाइन्छन । गिदारा (आशु लोक-कबी )हरुले दोहरि गीतको माध्यमबाट तत्काल जस्ताको तस्तै चित्रण गरी यस पर्बलाई अझ जिबन्त बनाई राखेका हुन्छन ।

गौरोत्सबको गायन र नृत्य बिधानमा खास बिशिष्टता छन । एउटा कण्ठ वा कण्ठ समुहबाट अर्को कण्ठ वा कण्ठ समुहमा गायन बिस्तारको क्रम निरन्तर चलिरहदा पनि स्वर र आबेगको परस्पर सम्बन्ध बनी रहन्छ । संगितका समस्त बन्धनहरु स्वाभाबिक मनोबेग अनुकुल खोल्न र बाँध्न सकिने हुन्छन । लयपुर्ण पदयोजनाको निम्ति कुनै कुनै गायनमा भइरहने लालित्यपुर्ण शब्दको आबृति सार्है कर्णप्रिय लाग्दछ ।

नृत्य बिधान भने गितको भाव अनुसार अलग अलग हुने गर्दछ । मन्द मन्थर गतिमा खुट्टाको ताल मिलाउदै पुन: पुन: पहिलो गतिमा फर्कनुलाइ ठाडो खेल भनिन्छ । प्राय: अठार बर्णको प्रयोग हुने ठाडो खेल भन्दा त्वरित गतिको खेललाइ ढुस्को भनिन्छ । कटु बार्तालाप वा बिरतापुर्ण प्रसंगमा ‘ इन्द्र बज्रा” छन्द संग साम्यता राख्ने एघार बर्णको गायन संगै धुमारी खेलिन्छ । सर्बाधिक गतिपुर्ण नृत्यलाइ चाली भनिन्छ ।

पौराणिक आख्यानहरुले स्थानिय रुप लिएर यहाका धार्मिक लोक गाथा बनेकाछन । लोक कबिहरु दुरुह शास्त्रीयतामा सरल स्थानियता भर्दछन । ऊदाहरणार्थ सीता रानी अयोध्याको राजमहलमा मात्र बस्दिनन, यहाका हरिया खर फागलाहरुमा घास काटन पनि गएकि हुन्छिन । यथा,

सीता रानि घास काट्ली, हरिया फगला ।

स्थानिय बीर (पाईक )हरुका गाथा र लोक जिबनले बेहोरेका आपत बिपतका घटना समेत गायनका बिषय बस्तु हुन सक्दछन । स्थानिय डोटेलि फौजले हाल भारतको चम्पावतमा पर्ने किल्लामा आक्रमण गर्दाको बर्णन यसरी गरिएको छ ।

चम्पा रे वति दर रे वार बासली—घुगुत,---कठै बासळि घुगुत ।

चम्पा रे वति घेरी रे हाळि फूलकि जुगुत---कठै फूलकि जुगुत । ।

(चम्पावतीको दरबारमा अपसगुन बोल्ने चरा-घुगुत बास्न थाल्यो । चम्पावतीको दरबार फुल जस्तै घेरामा परेको छ । )

बिरुडालाइ शिरमा राखि दिइने आशिर्बचन पनि सुनि हालौ ।

होइ रयेइ,पलुइ रयेइ, गुबा जसो फलेइ, दुबा जसो फैलि रयेइ ।

पन्युकि चन्नरमा जसो,सरकका तारा जसो होइ रयेइ।

हिमान्जल हिउ छन्जा ,गङ्ङाठाँट पानी छन्जा,

मट्टिखण्ण माटो छन्ज्या बाँची रयेइ ।

केलाकि थुमडि जसो रोकिइ रयेइ,

पोडाइनका झाल जसो झालताल भएइ ।

सर्ग जति उच्चो धर्ति जसो बिथरो भएइ ।

सात बैनी भगबती चारधाम केदार फलि बसौन ।

देबी देवता फलि बसौन, गौराको बिरुडा फलि रहोस----------आदि आदि।

गोरा बिसर्जनको तिथिमिती भने स्थानिय चलन अनुसार तोकिन्छ । बिसर्जनको बेलाका अनुष्ठान छोरि बिदाइ गरेझै भावुकताका साथ पुरा गरिन्छन् ।

यस प्रकार गौरा महापर्बका बिशेषताहरुको लामो बर्णन एकै खेपमा गरि नभ्याउने हुन्छ । लोकतन्त्र संगै लोकसंस्कृति, लोककला, लोककथा,लोकगाथा, लोकगित,लोकपाल,लोकोदय, लोकानुराग, र लोकाचार जस्ता शब्दहरु ब्यापक रुपमा प्रचलनमा आएकाछन । वास्तबमा गौरा लोक-पर्ब हो, लोक संस्कृति हो र लोकाचार पनि हो ।

बस्तुत: “ लोक “ शब्द संस्कृत धातु “लोक्” बाट आएको हो । यसको अर्थ हेर्नु या प्रत्यक्ष ज्ञान प्राप्त गर्नु हो । आँखा खोल्नासाथ सर्ब साधारणको दुनिया देखिन्छ । त्यहि नै लोक हो । पृथ्बीमा मनुष्यको समुहलाइ मात्र लोक भनिन्छ । भाषा बैज्ञानिकका दृष्टिमा यो शब्दले अंग्रेजीको Look र संस्कृतको लोचन शब्द संग पनि अर्थ-साम्यता राख्दछ । संसारले लोक शब्दलाइ स्थुल अर्थमा लिए पनि चिन्तक बिचारकहरुले गरेको परिकल्पनाले तीन लोकको सृजना गरेकोछ । धर्म ग्रन्थहरुमा त अझ चौध लोकको कुरा पनि आउछ । यो चौध लोकमा सात लोक पृथ्बि भन्दा माथि ( भू, भुबुर् ,स्वर, महर्,जन, तप र ब्रह्मलोक ) र सात पृथ्बी भन्दा तल ( अतल, बितल, सतल, रसातल , तलातल, महातल र पाताल ) छन् भन्ने मानिएकोछ ।

जहाँ सम्म संस्कृतिको कुरा छ,यो परिबर्तनशील हुन्छ । यसलाइ समयसंग जोडनु ठिक हुदैन, किनकि संस्कृति संगै परम्पराको स्वत: संस्मरण हुन्छ । लोकमा श्रम संस्कृतिको प्रधानता हुन्छ । प्रत्यक्ष सम्पर्कमा आउने श्रमको बिबशता, दैनिन्दिनिको कार्य प्रणालि र कलाको रञ्जकता नै लोक संस्कृतिका अंग हुन । यस्तैमा उनिएका बिशिष्ट अबसरहरु लोकपर्ब भए, शैलिलाइ लोकाचार भनियो ।

बिरुडा भिजाएर पुजा आजा गरिने,गौरी-महेश्वर आगमनको दिन मानिने, महिलाहरुले दुबधागो लगाउने, लोक देवताहरुको पुजापाठ गरिने र महिलाहरुको बिशेष सहभागिता रहने यो पर्बका आफनै बिशेषता हुन । यसबाहेक लोक गीत, लोकगाथाको गायन- बादन-नर्तन परम्परालाइ यसले जिबित राखेकोछ । गौरा पर्ब पुर्खाहरु प्रति सम्मान देखाउने सामाजिक सांस्कृतिक सम्मिलनको अबसर पनि हो । यसलाइ मनोरञ्जन र भेटघाटको बिशेष अबसर पनि मान्न सकिन्छ । बैभब र स्वांगको प्रदर्सन किमार्थमा पनि यो पर्बको ऊद्देश्य कहिले रहेन । कुलाचार र क्षेत्राचारमा केहि सामान्य अनुष्ठानहरु फरक पर्न गए पनि यो र यस्ता पर्बहरुको लोक-तत्व सामाजिक सद्भाव कायम राखनु नै हो । यो लोकपर्बले हामी सबैलाई यहि सद्भाव प्रदान गरोस् । गौरा पर्बको हार्दिक मङ्गलमय शुुभकामना !!!