गाउँका गराहरुमा उम्रिदै गरेका सपना

पृृष्ठ-प्रबेश

 बैतडी जिल्ला सदरमुकामबाट १४ कि मि मात्र टाढा रहेको मेरो गाउँ यस बर्षमात्रै सडक संजा्लसंग जोडिएकोछ । यो नयाँ ग्रामिण सडकमा देहिमाण्डौको पक्की राजमार्ग हुदै टेक्टर, जीप र मोटरसाइकलहरु निर्बाध चलिरहेकाछन् । यो सँगै केही नयाँ सपना र केही नयाँ चाहना पनि गाउँ भित्रिन थालेकाछन् । समय र परिस्थितिले समकालीन समाजलाइ कता डो-याउला ? ठ्याक्कै भन्न गारो छ । तर बदलिदो विश्व परिबेशमा मेरो प्राकृत जन्मथली बामे सर्न प्रयास गरिरहेको अडकल सहजै गर्न सकिन्छ । यिनै प्राथमिक पाइलाहरुको सानो परिचय यो आलेखमा राखिएकोछ।
समुद्र सतहबाट झण्डै ८२२-११६६ मिटर सम्म उचाईमा रहेको यो गाउँ तत्कालिन दुर्गास्थान गा बि स को सबैभन्दा बढि जनसंख्या भएको बस्ती हो । हालको पुनर्संरचनामा दशरथचंद नगरपालिकाको सात नम्बर वडामा समाबेश यो गाउँमा बिगत १० वर्षदेखि नै बिद्युत सेवा उपलब्ध थियो । ग्वाल्लेकधुराको पश्चिमी पार्श्वबाट बग्ने खोलाहरुले गर्दा पुरै बस्तिमा पानीको सुबिधा प्राप्त छ । ससाना कुलाहरुको मर्मत हुनसके सबै जसो जमिनमा सिँचाइ पुग्न सक्ने अबस्था छ । सारांशमा यहाँ जल, जमिन, जंगल र जनश्रमको छेलोखेलो छ । यहाँबाट बग्ने बगडागाड नै रौलाघाट हुँदै स्याडीगाडमा मिसिएकोछ र यसै गाडबाट निकालिएका कुलाहरुले पुजारागाउँ, स्याडी, कपर्त, धनचुलि र बगाउँसम्म सिन्चन गरिरहेकाछन् । हाल निर्माणाधिन बृहत्तर सुर्काल खाानेपानी योजना तयार भएमा गाउँभरि सिचाईको यथेष्ट सुबिधा प्राप्त हुने  आशा गर्नसकिन्छ ।
तत्कालिन दुर्गास्थान गाबिसको आबधिक योजना पुस्तिका २०७३ का अनुसार कुल साना ठुुला गरि १८ वटा बस्तिमा यहाँ २३९८ जना बसोबासि छन । गाबिस श्रोतका अनुसार कृषि र पशुपालनमा ९०% मानिस सँलग्न छन र ९८% घरधुरिको आफनै खेेति र पशुपालन ब्यबसाय छ । असीमकेदार मन्दिर र ग्वाल्लेक केदार धामको अवस्थितिले यो गाउँँ ऐतिहासिक र धाार्मिक दृष्टिले पनि महत्वपुर्ण छ । तर, बिडम्बना, समष्टिमा यहाँको गरिबी दर ३८.६८% आकलन गरिएकोछ । खान पुगेर खााद्यान्न बेच्नेहरु १०% होलान, ३० % ले मात्र यहाँको उत्पादनले गुजारा गर्न भ्याउछन् । यसरी हेर्दा यहाँको परम्परागत खेेतिप्रणाली र परम्परागत खाानपानका तरिकाहरुमा पनि परिवर्तन गर्नुपर्ने टडकारो आबश्यकता छ । र बिस्तारै कृषिलाई ब्याबसायिकरण गर्नु पर्ने देखिन्छ ।

ब्याबसायिक कृषिका सम्भावना

उल्लेखित पृष्ठभुमीको यो गाउँमा ब्याबसायिक कृषिको उच्च सम्भावना रहेकोले आधुुनिक सोच सहित खेेतिपातिमा आधुुनिकिकरण गर्नुपर्ने देखिन्छ । यसकालागि माटो र हावापानी मिल्ने गरि उचित उन्नत बिउबिजनको ब्यबस्था, गोठेमलको उचित ब्यबस्थापन र प्रयोग, साना सिँचाइकालागी कुला-पोखरीहरुको निर्माण, अत्याबश्यक कीटनाशक बिषादिहरुको उपलब्धता, उत्पादित कृषिउपजको बजार ब्यबस्थापन, आधुुनिक कृषिऔजारहरुको प्रयोग, कृषिसडकहरुको निर्माण, उच्चमुल्यबालीको खेेतिको शुुरुवात, कृषि बन प्रणाली र गरा खेेति प्रणालीको शुुरुवात, बैकल्पिक उर्जाको प्रयोग, भुुक्षय नियन्त्रण र जलाधार क्षेत्र संरक्षण, चरनक्षेत्र बिकास, बाताबरणिय चेेतना र लोपोन्मुख बाली संरक्षण जस्ता कार्यक्रमहरुसंग गाउँले किसानहरुलाई परिचित र प्रशिक्षित गराउनु पर्ने हुन्छ ।
यसरी आधुुनिक कृषिको शुुरुवातकालागि उदाहरणिय नमुना हुनेगरि परम्परागतरुपमा धान र गहुँखेतिमात्र गरिने गाउँकै उच्चसमस्थलीमा रहेको खाँण खेतलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ । करिब २०० रोपनीको यो समथल ऐतिहासिक- धाार्मिक शस्यश्यामला उर्बर खेेतमा गाऊँका प्रतेक बासिन्दाको भाग हुनैपर्ने मान्यताका कारण खण्डीकरण रोक्नुपर्नेे देखिन्छ । यो खेेतमा बर्षातको पानिबाट मात्र सबैले एकै पटक रोपाई गर्दाको हतारो र हडबडका किस्साकहानीहरु अहिले पनि गाउँमा ठट्यौलिका बिषय हुन्छन ।यो मैदानमा भुुमिगत श्रोतबाट पनि पानीको जोहो गर्नसकिन्छ । त्यसैगरि खोला छेउछाउका खरफगाला र बाँझो जमिनमा दालचिनी, अमला, तेजपत्ता र रिठा तथा डालेघाँस लगाउन सकिन्छ । खोला किनारमा अलैची, अदुवा र बेसार खेेतिका उच्च सम्भावना छदैछन । ग्वाल्लेक शिखरबाट बग्ने आधाा दर्जन जति खोलाहरुमा टाउट माछा लगायतको सम्भावनातर्फ पनि परिक्षण गर्न सकिन्छ ।
यसै सिलसिलामाबेसीको बगडाखेत वारिपारि अहिले पनि आलुखेति र तरकारी बीउ उत्पादन गरेको रमाइलो दृश्य दृष्टिगोचर हुन्छ । यसलाई ब्याबसायिक बनाउदाको उपलब्धिबारे कृषकहरुलाइ जागरुक बनाउनु छ ।यसरी तत्काल गाउँ वरपरको ३०० रोपनी जति जमीनलाई तरकारी पकेटको रुपमा बिकास गर्न सकिने सम्भावना छ । तरकारी खेेतिका लागि यो स्थान अती उत्तम रहेको कुरामा कृषि बिशेषज्ञहरु समेत एकमत छन् । त्यसो त सुर्कालको चोतो ( स्थानिय ठुुलो डल्लो मुला ) र घिउले उहिलेदेखि नै यो भेेगभरि चर्चा पाएकै हो । स्थानिय रैथाने बिउको संरक्षण सम्बर्धन भएमा तरकारी खेेतिको बिकासतर्फ नमुना योग्य काम मानिनेछ । यो गाउका खोलाहरुमा रहेका ५/७ पानी घट्टमा यहाँको अर्ग्यानिक उत्पादन कुटानी पिसानीगरि प्याकेजिंग गरेर बजारमा ल्याउदाको महत्वलाई पनि ब्यापारिकरण गर्नु आजको सन्दर्भमा सारै सामयिक लाग्दछ ।

हालसम्मका प्रयास

स्थानिय श्रोत जुटाएर असंगठित रुपमै भएपनि बिगत ८/१० बर्षदेखि यहाँ कृषि र पशुपालन सम्बन्धि केही आशलाग्दा काम भएकाछन् ।बचतका अतिरिक्त टुक्रे रुपमा तरकारी खेेति गर्ने, उन्नत बाख्रापालन गर्ने जस्ताकांममा केही उत्साही युवाहरु सक्रिय देखिन्छन्  । तर बाहिरको नगण्य सहयोग र पुराना स्थापित कृषकहरुको पुरानै सोचका कारण आशाातीत उपलब्धि देखिएन । शुुरुशुरुमा त तरकारी लगाउदा खेेति गर्ने भन्दा माग्ने धेेरै भएको गुनासो सुनिन आयो । त्यसैमा पनि असमानता र अभावको घाउलाई बल्झाएर पसल चलाउन खोज्ने कथित नक्कली नायकहरुले गर्दा नयाँ चााहनाका प्रयास समेत त्यति सफल भएनन् ।
हाल कृषिसमुहमा बिधिबत दर्ता भएको असीमकेदार तरकारी कृषक समुहले छोटो समयमै बचत परिचालनबाट २ लाख जतिको कारोबार गरि कोषमा करिब एकलाख बचत गरेकोछ। यो समूहले बिस्तृत छलफल पश्चात् कृषिबिकासको बिस्तृत कार्यक्रम बनाएकोछ । यसरी दीर्घकालीन कृषिबिकासका योजना संचालन गर्न गराउन समूहले सक्रियता देखाएको छ । सबै क्षेत्र र निकायबाट सहयोग प्राप्त भएमा " उन्नत कृषि- समुन्नत जीवन, हाम्रो गाउँको नयाँ चिन्तन " भन्ने समूहको आदर्श वाक्यले मुर्त रुप लिनसक्नेमा बिश्वस्त हुनसकिन्छ । यिनै संभावना र प्रयासका अन्तरघुलनबाट हुने उपलब्धिले एउटा समुन्नत समाजको श्रृ्जना हुनेछ भन्नेमा पनि स्थानिय आशाबादी बनेकाछन् । " हाम्रो गाउँ हाम्रो शान; हाम्रै प्रयास हाम्रै पहिचान" को नारा बोकेको स्थानिय युवकहरुको दूरगामी सोचमा गाउँको उज्यालो भबिष्य चम्किएको देखिन्छ।