अतित उत्खनन-४ ( गइयो डोटी)

अतीत उत्खनन-४ (गइयो डोटि, ……..)

तत्कालिन क्षेत्रीय सदरमुकाम

२०४१ माघमा म सपरीवार दिपायल पुगे । राजपुरमा तत्कालिन शाही  सेनाको बाहिनी समेत सिभिल तर्फ लोकसेवा आयोगको सुदूर पश्चिम क्षेत्रीय कार्यालय, हुलाक सेवा बिभागको क्षेत्रीय निर्देशनालय, स्थानिय बिकास मन्त्रालय, क्षेत्रिय कार्यालय र नगर बिकास समितिको अफिस मात्र  थिए । केही क्षेत्रीय कार्यालय सेती पारी दिपायल र माथि सिलगढीमा समेत स्थापित थिए । सडकको डोरो भरखर पुग्न लागेको समुवागाडमा टिन र खरले छाएका पसल खुल्न थालेका थिए । त्यहाँबाट रोड कता जाने हो निश्चित थिएन । सबैका आआफना तर्क थिए । 

सिमित कर्मचारिलाइ समेत राजपुरमा बस्न खान धौ धौ हुन्थ्यो । तरकारी  त पटक्कै नपाइने भने पनि हुने थियो । यहि गंजागोलमा सपरिवार म राजपुर बस्ने भए । कुमालीबटाका  जम्मा ३ घर मध्ये एउटामा डेरा पाइयो । केही दिनपछि कार्यालयले नै स्टोरको नाममा एउटा घर भाडामा लियो । त्यतै डेरा सरे ।  घरपट्टी थिए राम बहादुर कठायत । हाल धनगढीका स्थापित उद्यमीहरु उत्तम र रतनका पिताजी । मैले डेरा सारेकै दिन गेटामा क्षेत्रीय आँखा अस्पताल खुलेको समाचार सुनिएको थियो । फागुन अन्तिम हाताको होरीको रमाइलोबाट डोटीको क्षेत्रीय सदरमुकामको टुहुरे बसाई ब्यबस्थित गरेको थिए । दुइ बच्चा बोकेर शारिरिक र मानसिक कमजोरीले अशक्त बन्दै गएकी पत्निलाई संगसंगै स्याहार्नु कम्तिको उकालो काम थिएन । त्यसैमा बिपन्नतम घर र ससुरालीका समस्या बेग्लै थिए । हाइस्कुलसम्म स्थानिय परीबेशमै स्थानिय भाषाको माध्यमबाट नेपाली पढियो ।उच्च माध्यमिक र स्नातक शिक्षा ब्यक्तिगत अध्ययनमै हिन्दी माध्यमबाट लिए । यसरी म अलि अलि सबै जान्ने पूरा केही पनि नजान्ने अधकल्चो मान्छे बनेको थिए । कुनै भाषामा पनि शुद्ध  र सपष्ट लेखाइ थिएन । डेरामा पनि अध्ययनको वातावरण बनेन ।

बैतडीमा खान पुग्ने नै थियो । कहिलेकाहि घर गइन्थ्यो । माइततिर पनि हेरिने थियो । बेकारमा धोती न टोपी हुन यता आइएछ भन्ने पत्निमा पिरलो पलायो ।  रिक्त पद खोज र जाँच लेउ भन्ने मात्र आयोगको क्षेत्रीय कार्यालयको सनातनी कार्यादेश भए जस्तो देखियो । कहिले समुवागाड ओर्लियो, कहिले सिलगढी उक्लियो । कहिले लोकसेवा परिक्षाको नाममा नयाँ नयाँ उमेदवारसंग गफिएर  दिन काटिन्थ्यो ।

दिपायलको लोक सेवा
लोक सेवा आयोग, प्रादेशिक कार्यालयमा खासै काम थिएन । कार्यालयमा  दुई अढाइ सय किताब भएको पुस्तकालय नै दिन काटने मेसो बनेको थियो । यिनै पुस्तकहरुको आधारमा शाखा अधिकृतको परिक्षा दिन सकिन्छ कि भन्ने सोचाइ उम्रियो  । तर हातमुख जोडन सघाउने नौकरी बाहेक न कुनै थप पाठ्यसामग्री उपलब्ध थियो न कुनै परामर्श पाइने अवस्था थियो । डोटी बसेर शाखा अधिकृत को लोकसेवाको तयारीमा लागियो । जनकबि केशरी धर्मराज थापाले लेखेको मेरो नेपाल भ्रमणबाट पुस्तक उधिन्ने क्रमको शुरुवात गरे । स्वाध्यायबाट स्थापित हुने क्रममा एक खुटकिलो उक्लिन सकि पो हालिन्छ कि भन्ने झिनो तरंग मनमष्तिष्कमा उठन थाले । 

बर्ष ४२ को पहिलो दिन राजराजेश्वरी र कादम्बिनी पढेर तथा पल्लाघर श्राद्धको भात खाएर बिताउछु । गर्मी ४३°` नाघ्छ। येनकेन जुगाण गरेर पुरानो ऋृण तिर्न  रु १६००/- घरमा पठाउछु । पहिलोचोटी शाखा अधिकृतको फाराम भर्छु । भाग्यदेवता सम्झन्छु र पहिलोपल्टको ट्रायल भने जस्तै परिक्षामा बस्छु । रेजल्टआउदा पहिलो प्रयास खेर गए पछि अर्कोपल्ट कोशिश गरे पास हुन सकिन्छ जस्तो लाग्यो । दैनिन्दिनीका केही रुटिन बदले । बिबिसी हिन्दी सर्भिस आद्योपान्त र नियमित सुन्ने गरे , विशेष गरि रत्नाकर भारतीको आजकलको रिपोर्ट कहिले छुटेनन होला । नियमित नोट गर्ने तथा नेपालीको लेखाइ सुधार्ने उपक्रममा लागेपछि  केही निखारिए । 

त्यसबेला ६/६ महिनामा शाखा अधिकृतको निम्ति बिज्ञापन खुल्थे । दोस्रो पल्ट भने साथी गणेश बहादुर खडका र मेरो संयुक्त तयारीको सिलसिला चलायौ तर कुनै कार्ययोजना थिएन । उनी हाम्रै कार्यालयमा लेखापाल थिए ।  कनिकुथि आफनै तरिकाले प्रशासन सेवा, परराष्ट सेवा र राष्ट्रिय पञ्चायत सेवामा दिपायल केन्द्रबाट नै परीक्षा दिने उपक्रममा लागियो । 

०४२ को दोस्रो बिज्ञापनमा ३१ असौज शुक्रबारको दिन रौ नं ७ कायम हुने गरि डोटि केन्द्रबाट फाराम भर्छु र कतै नगइ  तयारीमा लाग्छु । दिपायलको निम्छरो बसाइमा खासै केही पाइदैनथ्यो ।तर पनि दशै आयो । श्रीमतिले धान खोजेर ल्याइन । ओखल कुटेको धानको भात खाँदै सामान्य रुप मै दशैतिहार गयो । कहिले नुन बिनाको खाना कहिले नून मात्रै भनेजस्तो जिन्दगी यस्तै चलिरह्यो ।

२३ गते मन्सिरदेखि लिखित परीक्षा शुरु भयो । आफनै बनिबुतो बाहेक कतैबाट सहयोगको गुन्जाइस नै थिएन । कार्यालय स्टाफहरुसंग गफैगफमा कुनै दिन ` कि पास भइन्छ, कि फेल भइन्छ,तर बैकल्पिक बनेर बसिदैन  ´ भनेर गफ लाएको रहेछु । संयोगबश आफनै कार्यालयका सेकेनम्यान बैकल्पिकबाटै नियुक्ति पाएका रहेछन । छुल्याहाहरुले बढाइ चढाइ कुरा लगाउदा बेकारमा उनको कोपभाजन बन्नु पर्यो । 

जाँचको दिन डोटी केन्द्रमा कुल २६ मा १६ जनामात्र उपस्थित रहे । रचना, सामान्य ज्ञान र ऐन कानून लगालग भ्याइन्छन । ईतिहासमा आफनो किसिमले ऐतिहासिक तथ्यहरुको व्याख्या गरियो । जान्न त सबैले जानेकै हुन्छन । तर बिस्तृत अध्ययन, अभिब्यक्तिको शैली सुधार र तर्क प्रधान प्रस्तुति परीक्षा उतिर्ण गराउने प्रमुख पक्ष हुन जस्तो लाग्छ । आफू सबै मामिलामा पछाडी नै छु भन्ने अनुभुति संगै  केही हुन्छ कि भन्ने आशा गरेर थप राष्टिय पन्चायत र परराष्ट सेवाको पेपर पनि दिए ।

पन्चायति प्रजातन्त्रको रजत जयन्ती बर्ष थियो यो । पंचहरुकालागी नयाँ आचार संहिता आएको थियो ।पुस ३ मा परिक्षाको भूत धपाइयो राष्टिय पन्चायत सेवाको पेपर दिएर । 

०४२ सालमै ९ पुषमा पहिलोपल्ट डोजर राजपुर पुग्छ । छोरा दीपक असाध्यै रमाउछ । पहिलो ट्रेक खुलेपछि आइ रहने जीप टेक्टर डम्फर ट्रकहरुो नाम नम्बर कण्ठस्थै गरेर राखेकोछ । यसरी हेलेको धुम्रकेतु देखिएको यो अंग्रेजी बर्ष हिउदे झरी ल्याएर सकिन्छ । 

पुस १७ गते २०४२ तदनुसार 1 जनवरी 1986 को डायरीमा कोरिएका शब्दहरु यस्ता थिए । 

" अंग्रेजको अर्को साल  बादल बोकेर आउछ । सानो छोरा कैलाशको बाल- लहरसंगै बिहान गै सक्छ । ८ बजेसम्म पनि घामको अतोपतो छैन तुवाँलो जस्तो लागेर । हिजो दुर्घटना भएको सेनाको RNA23 skyvan बारे थप जानकारी दिनुको साटो रेडियो नेपाल धुमधामसंग शुभजन्मोत्सब समारोह मनाइएका खवर थप्दै लान्छ । बिहानको ब्रह्मकार्य दिशानिबृति र मुखप्रक्षालनमै सिमित गर्दछु । अनि सोझै समुवागाड गै एकजनासंग पैसा माग्दछु । लाग्छ- यो सापट फिर्ताहुने कुनै काँटछाँट छैन । गत सप्ताहान्तको झरीले बाटो बिगारेपछि समुवागाड बजारको पलाएको फूर्ति त्यसै पहेलिएकोछ । चामल र नून समेत प्राप्य छैन । फाटफुट बसेका पसलहरुमा होटल र त्यसमा पनि होटलवालिहरुको बढि बोलबाला देखिन्छ । शाही डिस्टिलरीको आफनो ठाँट छँदैछ । जेहोस दुइटा साबुन  किनेर फर्किन्छु । दिपक स्कुल हिडन हतारिएको हुन्छ । फर्कदा बाटैमा सिमका एक जना सिपाही परिचय लाउछन । खाना खान्छु सुदामाले दिएको तरकारीसंग । ट्र्याकसुटमै अफिस जान्छु । साधारण काम गरिन्छ । नेपाली भाषाको बिकासक्रममा खस र खसानको महत्व बारेको लेख पढछु । मोंपासाको लन्च कहानी हेर्छु । साथिहरुसंग चेस खेल्दै महेन्द्रनगरबाट आएको नायबसुब्बाहरुको नामावली हेर्छु । थुप्रै परिचितहरुले लेखापालमा फाराम भरेका रहेछन । अफिसबाट फर्कदा दिपकसंगै लिएर फर्किन्छु । भटमासको नास्ता खाई दिनचर्या सक्छु । एकाउन्टेन्ट काठमाडौबाट आजै फर्केकाछन । म ले प को ध्वाँस र आफनै हाकिमसंग भेट नपाएर खाएको धोका तथा मुद्राको अवमुल्यनपछि बढेको महंगाइ बारे गफियौ । बेलुका हरीभक्त कटुवालको मनु दिदी कथा पढे । दिपकलाई संख्याज्ञान र हाम्रो नेपाल कबिता सिकाउदै सन्ध्या प्रहर ठिक्क भयो । ग्वाल्लेक केदारको दयादृष्टि पाए बाँकी ३६४ दिन पनि यसैगरी बित्नेछन भन्ने बिश्वासमा छु । हरीको जो इच्छा ।"

यु एन ओ ले 1986 लाई शान्ति बर्षको नाम दिएछ । 1985 को युवा बर्ष हिजो बिलायो । यो बर्ष दक्षिणएशियामा केही शुभखबर सुनिएका छन । पाकिस्तानमा सैनिक शासन हटेकोछ । बंग्लादेशमा राजनैतिक पार्टिहरु उपरको प्रतिबन्ध उठेकोछ । श्रीलङ्कामा सिरीमाओ बन्दरानायकेलाई नागरिक अधिकार वापस दिइएकोछ ।( सरकारी भाषामा क्षमादान दिएको ) 

यस देशको उर्लाबारीमा आजसम्मकै सबभन्दा ठूलो मानिने मर्स्याङदी जलबिद्युत योजना ( 62 MW ) को उद्घाटन भयो । बिश्व समाचारमा क्युबाको कम्युनिष्ट पार्टीले बर्षगाँठ मनाएकोछ । ब्रिटेनले २० बर्ष अघिका गोप्य दस्तावेज हेर्न पाउने नियम ल्याएकोछ । युरोपियन युनियनमा स्पेन र पुर्तगाल थपिदा १२ सदस्य पुगेकाछन । दक्षिण एशियामा SARC स्थापना भएकोछ । श्रीलंकामा तमिलसमस्या चर्किदैछ । राजिब गान्धी राजनैतिक जगद्गुरु बन्ने अभियान चलाएका छन । भुटान Land of sangrila  नै रहने निश्चित छ । नेपालमा शिक्षक र छात्र असन्तोष बढदैछ । पंचायत इतर( कम्युनिष्ट समेत) एकजुट भएर पंचायतको जग नै हल्लाइ रहेकाछन । पंचायतको गुटबन्दी र गिर्दो समर्थनले ब्यबस्था धरमराएकोछ । भारतिय रुपियासंगको १७०/- को बिनिमय दरले अर्थ ब्यबस्था समेत चरमराएकोछ ।

ब्यक्तिगत मुल्यांकन गर्दा ना सु र बि ए बर्ष ८५ मै भइयो । डोटेली बनियो ।शाखा अधिकृतको जाँच दिइयो । घरपरीवारप्रति लापर्वाहिको आरोप लाग्यो । पारिवारिक ऋण जेनतेन तिरिदैछ । पत्निलाइ पनि  एकतोला सुन किनेर हालिदिन सकेकोछु । दिपक कक्षा २ उक्लिएको छ । तेस्रो सन्तानको सम्भावित आगमनले घरब्यबस्था थप चरमराए पनि बर्ष86 को यात्रा शुभ नै रहला भन्ने बिश्वास गरेकोछु । हरी शरणम् । "

यात्राभित्रका उपयात्रा
दिपायलमा बस्दा पनि पत्नीको औषधिका लागि पोलिगन्ज अस्पताल पुग्नु नियमित बाध्यता थियो । मुख्यत: यहि कामको लागि चैत्र २५ गते काज बनाई क्षेत्रीय प्रमुखसंग प्लेनबाट महेन्द्रनगर गयौ । २००/- को औषधिको लागि १५००/- बाटो खर्च लाग्ने देखियो  । हाकिम काठमाडौं जाने भए । म भिडभाडयुक्त बसको बोनटमा बसेर भत्काँडा ओर्लिए ।

त्यस बखत भात्काँढा बजारबाटै डोटी सडक काटिएको थियो । नयाँ नयाँ होटेल थपिएका थिए । बल्लतल् एउटामा बास पायो । ३०/३१ सालतिर भर्खर  हामी नयाँ नयाँ जागिरे बनेर डडेल्धुरा आएको बेला बाख्रा चराउदै " सुर्खेत बुलबुल ताल , माया मै सानी हुदैमा छुट्यो माया जाल " भन्ने त्यसबेलाको लोकप्रीय गीत दुरुस्तै भाकामा गाउने सानी फुच्चीले खोलेको होटेलमा पो बास परेछ । ड्राइभर लोग्नेबाट पाएका ६ वटा केटाकेटी स्याहारेर उत्साहका साथ होटेल चलाएकि रहिछन  । लाग्यो, समय त बुर्कुसि पनि मार्दो रहेछ । मान्छेमा आँट मात्रै चाहिन्छ । अर्को दिन ट्रक चढेर ३ बजे समुवा गाड पुगे । हिडनु नपरि ट्रकमा चढेर २ दिन मै दिपायल पुग्ने हामी त भाग्यमानी रे । त्यस बेलाको अनुभव सुनाए साथीहरुले ।

एकपल्ट निरीक्षणको काममा काज खटिएर म पनि घरतिर बैतडी गएको थिए  । साथमा खरिदार हर्क बहादुर बोहरा पनि थिए । पोखरा पाटन सन्तोली हुँदै घर पुग्दा बुवा थला परेका, आमा पिल्सिएकी, भाइ बुहारी अहमले उकासिएकी । मात्र एक दिन बस्न सके । आमा बोल्नु भन्दा बढि रुनु भयो । खासगरी  नातिहरुका बारेमा र पहिलोपल्ट जेठीबुहारीको सन्चो बिसंचो बारे पनि सोध्नु भयो । ससुरालीमा भने सासुलाई शेषपछि जग्गा, फलफूल र भाडाकुडाको बढि चिन्ता थियो ।

बैतडीका केही कार्यालयको पदपुर्ति कारवाही निरिक्षण गर्छु । असौज १३ गते आइतबार दार्चुला जानेक्रममा झुलाघाट ओर्लनु पर्ने भयो । रेडियो साथमा हुदा नेपाल टु नेपालको परमिट बनाउनु पर्ने हुन्थ्यो । यो नाका कैयौ चोटी ओहरदोहर गरेको परिचित नाका थियो नै । मसंग परिचित भन्सारका पुराना कारिन्दा पनि प्राय पुरानै थिए । तर कर्मचारीका घुमाइमा परी रेडियोको अनुमति बनेन । यसरी काम रोकेकोमा बदला लिएको जस्तो केहिको आँखामा चमक आएको थियो । झुलाघाटका मामा न भान्छा भन्ने उखान त्यसै चलेको होइन रहेछ । अर्थात त्यो घाटमा कुनै नाता सम्बन्धले काम हुदैन । मात्र मतलबसंग सम्बन्ध रहन्थ्यो । मेरो पुर्ब परीचयले त्यहाँको स्वार्थी कारिन्दाको बृतलाइ कुनै असर परेन । 

त्यस दिन भंसारकै निरिक्षण गर्ने भनी त्यहि रोकिनु पर्ने भयो  । तत्कालिन अर्थमन्त्रीको आदेशमा नुवाकोटका एकजना बहिदार ठाडै भर्ना गरेका रहेछन  । त्यस बारेमा प्रतिबेदन लिए । आयोगको बार्षिक प्रतिबेदनमा त्यो ब्यहोरा समाबेश भएको थियो  । अर्को दिन मात्र परमिट बनाइ पिथौरागढ हुँदै दार्चुला गयौ । दार्चुलामा निरिक्षणको सामान्य काम भयो । चिनजान नबिकरण भयो । जानकारी लिए । २० गते महेन्द्रनगर पुग्यौ । प्लेन टिकट र उडान रद्दका समस्या छँदै थिए । अन्तत: अछामको टिकटमा उडनु पर्ने बाध्यता आयो । उड्यौ र पाइलटलाई समस्या बतायौ । बडो मनकारी चालकले रुटमै पर्ने दिपायल एयरपोर्टमा आकस्मिक अवतरण गराई सात जना यात्री ओरालेर बडो नभुलिने गुन लगायो । 

सबै मानिस एकै स्वभावका कहाँ हुन्छन र । सामान्य काममा एक दिन ढिलो गराइ दिने झुलाघाटको प्रबृति र अर्काको मर्का बुझी बाटैमा प्लेन ओरालेर सहयोग गर्ने पाइलटको सहयोगी भावनाका आआफनै बृत छन ।

डेरामा पचासौ बाल्टिन पानी बोकी उमारेको रायो भ्वाँ लगाएका गाइले चट पारेपछि केही गर्ने जागर नै सकियो । नियतिले बिना तरकारी निर्बाह गर्ने भनेपछि के लाग्यो र? । कोतेधन्दाका किचलोहरुको स्टक परान रहुन्जेल बाँकि रहने लेखान्त छ जस्तो लाग्छ । केही नयाँ परिचय थपिन्छन । केही पुराना बिर्सिदै जान्छन । मान्छेको मेमोरीनै कति होस र ? बिस्तारै समुवागाडमा ट्रक आउन थालेपछि महंगै भएपनि समान पाउन थालेकोछ । चामल साढे पाँच को एक किलो आउन थाल्यो । आलोपालो पारिवारिक स्वास्थ्य बिग्री नै रहने दिनदशा बाँकी नै छ । सरस्वति पुजा गरि बसंतपंचमीको दिन माइलो छोरा कैलाशको अक्षरारम्भ भयो । एउटा अर्को हिउद सकियो ।

फागुनमा ज्वरो आएर दिपकको बेहाल भयो । सि डि ओ बैतडीले समेत सहमति दिएकोले सरुवाको लागि निबेदन पठाए । फेरी बैतडी जाने भन्दा पनि स्वास्नी ठुस्किन्छे । यी महिला जातको कुरै बुझ्न गारो । कहिले बैतडीबाट सरुवा किन गराएको भन्ने सवाल आयो कहिले किन जाने भन्ने कचकच आयो ।  पछि थाहा पाए,सुत्केरीको बेला घर गाउँ जान नै डराएकी रे । 

सरुवाकै लागि २०४२ फागुन ७ मा १० बर्ष पछि काठमाडौं जाने भए । प्लेनबाट नेपालगंज पुगेर ज्ञान सुपर कोचको बस यात्रमा अगाडि बसेको शायद कुनै  सैनिक अधिकृत सब कुरामा आफू मात्रै जान्ने भइरहेको देखियो, बेहोरियो । अर्को दिन त्रिपुरेश्वरमा और्लि ट्रलीबाट बवर महल । महालेखामा काम गर्ने बेदप्रकाश भेटिएनन् । रु २५/- कोठा भाडा तिरी सप्तकोशी लजमा बसियो । 

बालुवाटार जाँदा प्रधानमन्त्रीज्युसंग भेट हुन सकेन । पि ए हरुलाई सोध्दा सरुवा भै सकेकोले गृहबाट चिठ्ठी बुझेर ळैजान भनेर पठाए । ११ गते बल्ल  प्रधानमन्त्री लोकेन्द्र बहादुर चन्दज्युलाई भेटदा जेठमा मात्र सरुवा गरिदिने र त्यतिनजेल काज हुने कुरा पो बताए । लोकसेवाबाट सरुवा सहमति माग्दा परिक्षणकाल नसकिएकोले त्यसपछि मात्रै सहमति दिन सकिने भनेर  पत्र पठाएको बुझियो । यहि चक्करमा केही दिन कटे । अन्तमा गृह मन्त्रालयलेले परिक्षणकाल सकिएकै मितिदेखि लागू हुनेगरी जिल्लाप्रशासन कार्यालयमा सरुवापत्र दियो । फर्केर नेपालगंजमा २ दिनबस्दा पशुपति दर्शनका लागि प्लेनबाट झरेका यात्रुदलसंगै बुवा पनि भएकोले सामान्य किनमेल गराई बसबाट काठमाण्डौ जाने ब्यबस्था मिलाइ  म डोटीतिर लागे । सब यथावत थियो । शिबरात्रीको मेला हेरियो दिपायलको । त्यसै दिनको मेलामा अत्यधिक भीड भै भाँचिएको सेतिको पुलबाट झन्डै बाबू छोरा गैसकेका थियौ । भाग्यले मात्र बाँच्यौ ।

राजपुरका केहि रमाइला पात्र र प्रबृति

जीवन ससाना प्रसंग बोकेर हिडदो रहेछ । यस्ता सन्दर्भ नुन मसाला जस्तै जीवन भोगाइको स्वाद नै बदलि दिन्छन । समयक्रमले केही स्वाद सम्झन लायक हुने नै भए । 

त्यसताका लोकसेवाको केन्द्रीय कार्यालयबाट सरुवा भै आएका एक जना  पियनले लोकसेवाको नाममा असाध्यै फुर्ति लगाएको देखिन्थ्यो । खाइलाग्दो जिउडाल भएको चटक्क ठाँटिएर बस्ने सुदामाको शान कुनै हाकिमको भन्दा कम्ति थिएन । सामान्य मानिसलाइ फुर्ति देखाएर झुक्याउन उनी सिद्धहस्त थिए । यदाकदा आफुलाइ अधिकृत भन्दै आबेदन फाराम स्वीकृत वा अस्वीकृत गरिदिने धाक लाउन समेत बाँकी राख्दैनथे । लगत्तै केन्द्रबाटै सत्यनारायण मानन्धर  नामका नयाँ ना सु पनि सरुवा भएर आए । मानन्धर मिलनसार भोलाभाला मान्छे थिए । ती सुदामा त कुनै सचिबजीको भान्छामा काम गर्ने पियन भए पनि चल्ताफिर्ता मानिस हो रहेछ । आजभोलीको भाषामा सेटिङ मिलाउन सक्ने । नभन्दै ३/४ जनाको यस्तो ग्रुप बनेको अडकल हामीहरुले गरेका थियौ । 

कोडभाषामा हामी ( साथी खडकाजी र म )ले टि एम जी ( तेलमालिस गर्ने ) भनी नाम दिएका त्यो ग्रुपले ती पियनलाइ एक महिना भित्रै  गेस्नर अपरेटर बनाइए सकेछन । त्यसबेला लिथोबाट प्रशनपत्र निकालिन्थे । गेष्टेटनर कम्पनिले निकालेका मेशिनहरु चलाउने जान्ने मानिसहरु लिथो मेशिनको अपरेटर भनेर नियुक्ति पाउँदा रहेछन । यो बहिदार सरह पद हुन्थ्यो । छडके इन्ट्रीबाट यसरी तथाकथित आफनाहरु स्थायि सेवामा प्रबेश पाउथे । त्यसै कार्यालयमा भएपनि हामीलाइ यसको छेउभेउ पत्तै हुदैनथ्यो । गेष्टनर अपरेटर बनेपछि त सुदामाजी दौरा सुरुवाल लाउन थाले । गे . अ .लाइ गेजेटेड अफिसर भनेर अर्थ्याइदो रहेछ , यदाकदा । यही  पद नामको आडमा उ सवारी शिबिर पनि पस्न भ्याएको थियो रे । 

डायरी भन्छ, सुर्यमुखी राम्रैसंग फुलेको बल्ल देखियो । यो केही स्टाफप्रति लक्षित थियो । चाहना राखे दैबले पुर्याउदो रहेछ । काम निकाल्नु परे मात्र उ बिहान नमस्कार गर्थ्यो । साथी गणेश खडका र म उसको बिहानैको प्रस्तुति र बडी ल्यांगवेजबाट दिउँसो गर्नुपर्ने र गरिने कामको अनुमान लगाउथ्यौ । यो एक प्रकारको निशुल्क मनोरंजन नै हुन्थ्यो हाम्रा लागि । तर सुदामा आफनो धुनको पक्का थियो । आफनो विशिष्ट मिसन बाहेक अरु कुनै कुराको मतलब हुँदैनथ्यो उसलाइ । यस्तै प्रबृतिहरुसंग पौठेजोरी खेल्दै र काम परेको बेला ट्वाक्क प्लेन चढेर आउने हाकिमहरुको  निमित्त भएर काम सम्हालदै पदपुर्ति र परीक्षा संगै लोकसेवाको नाममा जिन्दगी हिडि रह्यो ।

तत्कालिन बाहिनिपति नर बहादुर बुढाथोकी अर्का सम्झिनै पर्ने ब्यक्तित्व थिए ।  देशभरि जम्मा ५/७ बाहिनि भएका त्यसबेलाका बरिष्ट सैनिक अधिकारी जिबन्त र उर्जाबान त थिए नै । सबैलाइ समानरुपले व्यवहार गर्ने र प्राय: अश्लील गाली गरेर पनि मयालु ब्यबहारका कारणबाट सर्बसाधारणले मनपराइएका जर्सापसंग मेरो पनि परिचय भयो । कार्यप्रकृति र दर्जाका हिसाबले हामी फरक कित्ताका मानिस थियौ । त्यसबेलाका न्यूजविक जस्ता स्तरीय बिदेशी पत्रपत्रिका  ब्यारेकमा मात्र नियमित आउदा रहेछन । विशेष लेख भएका यस्ता पत्रिकाका पुराना अंक उनले मेरो निम्ति पठाइदिनु हुन्थ्यो । यदाकदा बाटोमा भेटिदा अमुक लेखको बारेमा कमेन्ट गर्न अराउनु हुन्थ्यो । यो मेरोलागि गारो काम थियो । तर लोकसेवाको जाँचको लागि फलदायि पनि मानिन्थ्यो । 

मलाइ संकेत गर्दै उनले  हाम्रो हाकिमलाई एकदिन अह्राए, " यो जाँठालाइ ठिक्क ठाउमा राख्नु है, यो साला रिएक्सन गर्ने औषधि जस्तो छ। "  एकदिन भर्ना खुलेपछि आर्मिको सेकेन लप्टनमा आउनु पर्छ भनेर पनि आश्वासन दिएका हुन्थे । 

एकदिन त गजबै भयो । झोलामा दाल चामल जस्ता खत्याङखुत्रुङ बोकेर डेरा लाग्दा उनैसंग जम्काभेट भयो । ४/५ जनाको सैनिक जत्था सिभिलमा अगाडि पछाडी लगाएर राजपुरको उकालोमा जरसाप स्वयं घोडा चढेर उक्लदै रैछन।

"  ए डोट्याल, झोलामा के ल्यायौ ? " उनले हकारे जस्तै सोधे । मैले " डेराको लागि दालचामल हो हजुर " भने ।

 "ए, डेरामा खान्छौ । कति पर्छ ए, मैनाको " उनले सोधे ।

" पर्छ हजुर ८/९ सय जति ।" मैले जबाफ दिए ।

" माँ चि….ने , फुर्ति लाउछस् । सुनै सुन खान्छस कि क्या हो । कसरी पर्छ, लौ बता।" उनले टक्क घोडा रोकेर ठाडो गालि गरे । मेरो त नौ नाडी गले । जवाफ नै आएन । के गल्ति भयो, ठम्याउनै सकेन । पसिना काढेर बाटो किनारमा उभिए । संगै हिडिरहेका अर्का कुनै सैन्य अधिकृतले झन्न कुरा मिलाए ।

" हो हजुर । त्यति त पर्छ होला । दिपायलमा सारै महंगो पो छ त बजार भाउ । झन सामान पनि पाउदैन।"

 यस पछि जरसापले बजारभाउको सामान्य जानकारी उनै अफिसरबाट लिए । रातो मुख लगाएर उभिएको मलाइ हेरेर आफनो कुरा प्रष्ट्याए।

" तोकिएको राशन खाने म माँ चि… ने भाते सिपाहिलाई के थाहा त । महंगो छ है । नरिसाउनु है, डोट्याल। यो मा चि … को बानी नै यस्तो! " हाँसेरै बाहिनीपति ब्यारेक हिडे ।

 कहिले कसैले यस्तो सम्बोधन गरेको नसुनेको मलाइ धेरै दिनसम्म  रन्थमोल बनायो । यस्तै हाकिमहरु बेहोर्नु पर्ने ठहराएर सेनाको जागिरमा जाने बिचार नै आएन । उमेरले सेनामा जान नसक्ने भनेर उनलाइ सुनाएको दिन त गाली गर्दै उनी निकै जंगिएका थिए ।

 तर ती जरसापलाइ मैले जीवन पर्यन्त भुल्नै सकिन । उनको सदाशयता र सहयोग मलाइ सँधै प्राप्त रह्यो । झण्डै दुई दशकसम्म एउटै पदमा बस्नुपर्दा सेनातिर नगएकोमा पछुतो पनि लाग्थ्यो । 

दिलिपको जन्म

भन्छन,जगतले देखाउछ मात्र, सिकाउदैन  । त्यसैले आफैै सिकिरहनु पर्छ भन्ने धारणा राखेर यतिका बर्ष बिते । सिक्ने क्रम चालु छ । 

राजपुरमा बस्दा श्रीमतिको नछुने रोकिएको ढिलै गरि थाहा पाएको थिए  । आफनै टाउको समाउन बाहेक केही गर्न सक्ने र बर्षातको मौसममा दिपायल छोडेर जान सक्ने अवस्था थिएन । उनी भने भातको सीता नचाख्ने तर काँचो चामल मात्र खानमा जोड गर्न थालीन् । म आफै मानसिक समस्यामा परुँला जस्तो भयो । इश्वरको सहारामा छोडियो जीवन डुङ्गालाई । कैयौ रात भोकै सुतियो । लोकसेवाका जाँच चल्दै गरे । अति स्नेह र आदर गरि डेरामा राखेका गुरु भानदेव  पाण्डेजीलाई समेत अन्तर्बार्ताले अनुतिर्ण बनाइ दिएपछि झन नरमाइलो लागेकै थियो ।

डोटीको जागिर पनि ख्यालख्यालमै सकिएको थियो । ३ बैशाखमा बैतडीकोलागी रवाना बुझेको थिए । चैत्राष्टमी पछि रामनवमीको दिन ५ गते सबै जना नुहायौ ।  न्वाइ धोई सक्ना साथ श्रीमतिलाई प्रसबब्यथाले च्याप्यो । घरपट्टी आमैले भरपूर सहयोग गरिन । २ घन्टा लामो ब्यथापछि ६.३० मा तेस्रो बच्चा जन्मियो , पुत्रकै रुपमा । ईश्वरलाई धन्यबाद दियौ,हामी सबैलाई सुरक्षित अवतरण गराएकोमा । साहिलो छोरा जन्मेको थियो । अब सुत्केरी स्याहार्ने  र दुई जेठा छोराहरु ख्वाउने धन्दा मेरो जिम्मा भयो । सबैको पुर्ण सहयोगमा येनकेन काम भ्याउदै गए । नुहाउने अलग धारा बनाउनु प- यो । छ दिनपछि चिना हेराएकोमा अश्लेषाको पहिलो पाउ हुदा राम्रो छ रे । १५ बैशाखमा न्वारानको कर्म पं गणेशदत्त भट्टजी बाट गराए । रघुकुलका आदिपुरुष र दिपायलका राजा मानिएका राजा दिलिप को नामबाट नामाकरण गरियो ।  बिधिबत दिपायल बसेका दिनहरु पनि यहि न्वारानसंगै सकिए । आयोगकै कार्यालय सहयोगी प्रेमले काममा भरपुर सघायो । तयारी म्यादमा पुस्तकालयका किताबहरुको बरबुझारथ सके । केही किताब फिर्ता आएकै थिएनन । लगत पेश गरे । यसरी दिपायलको बसाइले बीट मार्यो ।

र फेरी बैतडी तिर
१७ गते तीनवटा बच्चासहित सद्य प्रसुता श्रीमतिलाई बैतडी पुगाउन सकिने अवस्था थिएन । अरुलाइ यतै छाडी दीपकलाई संगै बोकेर ट्रकको पछाडी बसेर हिड्यौ । मुस्याचोराबाट भने  घोडा भाडामा लिएर ३ बजे घर पुग्यौ बाबू छोरा । राष्टिय पंचायत सदस्यको निर्वाचनको बेला थियो । गुरुखोला कलौन बुथमा मतदान अधिकृतमा खटाएको खवर पाइसकेको थिए । बैतडीमा यो मेरो दोस्रो कार्यकाल थियो । यसरी अन्धाहरुले हात्ती छामे जस्तै म जिवनलाई बुझ्दै आएको थिए  ।

दिपकलाई घरमा छोडी २१ गते हाजिर हुन गए । प्र जि अ ज्युको बदलिएको ब्यबहारको कारण बुझिएन । ३ दिनपछि भेट पाए । शायद ढिलो गरि आएकोमा ठुस्किएका होलान । तालिम नै नलिई  खाली निर्वाचन अधिकृतसंग भेट गरि भत्ता रकम रु ८१३/- बुझे । गाउँगर्खामा हाकिम भै खानपल्केको स्थानिय पुरानो बनपालेलाई पियनमा खटाएका रहेछन । ती बुढा बनपालेको फुर्ति नै बेग्लै । हजार बहाना बनाउछ काम एउटै पनि गर्दैन । झोलै बोक्न नसक्ने रे । अझ कोठे राजनीति गरेर ठूलो हुनुपर्ने । हप्काइ दप्काइ बल्ल काममा लगाउनु पर्ने भयो  ।

उहिले आफुले चिनेको गाउँ पर्दा समस्या केही परेन । एउटा दलित बस्तीको त पुरै नाम छुटेको रहेछ । येनकेन कुरा मिलाए । ५९% मत खस्यो । चाउचाउ र रोटी खाएर ५.३० मै केन्द्र छाड्यौ । ११ बजे बाकस बुझाइयो । अन्तत: लोकेन्द्र बहादुर चन्द र डम्बर बहादुर चन्द रा प स माननीयमा बिजयी भए । जुलुशसंगै बिजुली गारदका गण जस्ता हुल कता कताबाट थपिन्छन । निर्बाचनको चटारो कम भएपछि एकीकृत ग्रामिण बिकास परीयोजनाको गाडीमा भात्काँणा र त्यसपछि हिडेरै जेठ ९ गते दिपायल पुगे । सब ठिकठाकै रहेछन । महेन्द्रनगर जान प्लेनटिकट १८ गतेको मात्र पाइयो । A glimpse of world's history पढेर दिन काटे । दिपकको सर्टिफिकेट ल्याए । २ बच्चा बोकि ऐ मितिमा महेन्द्रनगर  उत्रियो । रेन्बो होटलमा बास बसि अर्को दिन उपचारार्थ खटिमातिर लाग्यौ । साइत नै बिग्रिएछ जस्तो लाग्यो । बनबसासम्म टाँसिएर बस्न खोज्ने महारोगीसंग रिक्सामा पालो परेछ । पोलिगंजमा दिलिप र श्रीमती बसभित्र लोटेर रक्ताम्य भए । फर्कदा खटिमामा बस चढदा कैलास खस्छ सडकमा । बनबसामै रात परेपछि रोयोको रोयै दिलिपलाई ९.३० मा महेन्द्रनगर पुर्याइन्छ । बल्ल ज्यान बचेजस्तो लाग्यो । एक महिनाको औषधि लिएर आयौ । लाग्छ जिन्दगी भाडामा लिएका हौ । २१ गते प्लेनबाटै बैतडी पुग्यौ । भरिया नपाउदा आलोपालो बोक्दै जोइपोइ घर पुग्यौ । २४ जेठमा बैतडी पुग्दा त टुहुरो जस्तो बनेको दिपक रुन थाल्यो । यसपछि जेठ २५ मा मात्र बैतडीको पहिलो हाजिर लाग्छ मेरो। डेरा खडबडानी नरीको घरमा बनाउछु । भाईले शाहिलेकतिर बेग्लै डेरा बनाइ सकेको रहेछ । मैले साबिक खडबडानीमै डेरा गरे । बल्ल जिन्दगी ब्यबस्थित जस्तो बन्यो ।

बिडम्बना, बुवा महाबीर चन्द स्वर्गबास हुँदा लोकेन्द्रबहादुर चन्द प्रधानमन्त्री हुन नपाएको दिन थियो यो । त्यसपछि मरीचमान श्रेष्ठ प्रधानमन्त्री बनाइए । 

अफिसमा मुद्दा फाँटमा काम पाएपछि केही स्थानिय दलालले निन्याउरो मुख लगाएको प्रष्टै देखियो। कार्यालयको निरिक्षण को जिम्मा समेत पाए । भर्खर खुलेको भिडियो घरको निरीक्षण गर्न गएको त आधा दर्जन " चलता फिर्ता  कर्मचारी " छडकेमा परे । यस्ले तहल्कै मचिन्छ सदरमुकाममा । सरकारी वकिल बनेर आएका कवि दिनेशहरी अधिकारी संग केही काव्य चर्चा हुन्छ । केही सिकाइ माग्छु । 

अफिसमा  निरिक्षणका काम र ठाडो उजुरी मात्र हेरेर दिन काटे । जेठ मसान्ततिर  पाटन र सतबाँज तिर पनि निरिक्षण गरियो । मेलौलीका नर्सरीहरु पनि हेरिए । । यसरी बैतडी हाजिर भएका एक महिना र एक हप्ता बित्यो । साउन २ मा शाखा अधिकृतको लिखित परिक्षामा पास भएको खवर आयो । डोटीबाट खुलामा पास हुने पहिलो रेकर्ड रे । ग्वाल्लेकतिर हात जोडी नमन गरे । सपरिवार बैतडी सदरमुकाममै खुशी मनायौ ।

यो अवधिमा १० बर्षपछि काठमाडौ यात्रा गरे । शाखा अधिकृतको एउटा उधारो जाँच दिए । पिताजीको पनि  पशुपतियात्राको इच्छा पूरा भयो । उता घरमा भताभुङ र आफुलथालिङ्ग भइए पनि केही उधारो तिरियो । नयाँ ठाउ नया कार्यालय देखियो ।त्यति हो।

परिक्षणकाल नसकिदै ०४२ सालको अन्ततिर फेेरि जिल्ला प्रशासन कार्यालय, बैतडी  को नायब सुब्बा पदमा सरुवा गरिएको थियो । दोस्रो राउण्डमा फेेरि बैतडी पु-यायो ।

लाग्छ,जागिरे जीवन एउटा बन्धन पनि हो, यहाँ केही मान्यता र मूल्यले बाँधेको हुन्छन । नौकरी गर्न थालेको पछिल्लो आठ बर्षले एघार ठाउँ चहार्न लगायो । खैै यो जागिरेबृतिलाई के नाम दिउँ? अलमलमा पर्छु । राजाको सिन्दुर भनेर मान मनितो भए पनि तलब भने खरिदारको मासिक रु २५५/- बाट शुृुृरू गरेको थिए, दोस्रो पल्ट बैतडी सुब्बा बनेर आउदा रू  सातसय चानचुन थापिन थालिएछ । डेरा गरेर घरपरीवार सदरमुकाममै पाल्नु पर्दा हात लाग्यो शुुन्य मात्र हुन्थ्यो । जेहोस् गुजारा चल्दै थियो । जिन्दगिले तीन दशक नाघ्दै थियो । जिवनको खुुटकिलो चढदै जादा उमेर र उर्जा पनि घटबढ हुने नै भयो । यो देखाइ र भोगाईलाइ अक्षरमा कैदगर्दा नोष्टाल्जिक भइदैछ । र जीवन आफनै विशिष्ट लयमा चलि नै रहेकोछ ।

&&&&