जंगबहादुर बन्न सजिलो छैन

जंगबहादुर बन्न सजिलो छैन: 

अचेल कतिपय मानिसहरू भन्ने गर्दछन्–यो देशमा फेरि एउटा जंगबहादुर चाहिएको छ । आजको जमानामा जंगबहादुर चाहिन्छ भन्न सहज छ , तर पाउन र बन्न कठिन । जंगबहादुर बन्न हदैसम्मको चलाख र धूर्त हुनु आवश्यक छ ।nepalwatch जंगबहादुर बन्न आफ्नो चित्त नबुझ्दा क्रोधित हुँदै कास्कीका राजाको सेवा छाडेर गोरखाका राजाको सेवामा जान किञ्चित नमान्ने […]

 

को हुन् नेपालका ब्राह्मण र कति छन् ?

यो कठिन प्रश्न होइन । यसको उत्तर नेपालको तथ्यांक विभागले नै दिएको छ । सन् २०११ को तथ्यांकअनुसार नेपालको जनसंख्या करिब दुई करोड ६० लाख देखाएको थियो । त्यसको १२.२ प्रतिशत जनसंख्या ब्राह्मण भएको पाइएको छ । अंकमा भन्दा यो करिब ३२ लाख २६ हजार ९०३ देखिएको छ । यिनीहरू नेपालका सबै भागमा फैलिएर बसेको पाइएको छ ।

आदित्यमान श्रेष्ठ
विचार

 १७ साउन २०७४ ०८:११:४०

यो कठिन प्रश्न होइन । यसको उत्तर नेपालको तथ्यांक विभागले नै दिएको छ । सन् २०११ को तथ्यांकअनुसार नेपालको जनसंख्या करिब दुई करोड ६० लाख देखाएको थियो । त्यसको १२.२ प्रतिशत जनसंख्या ब्राह्मण भएको पाइएको छ । अंकमा भन्दा यो करिब ३२ लाख २६ हजार ९०३ देखिएको छ । यिनीहरू नेपालका सबै भागमा फैलिएर बसेको पाइएको छ ।

हाम्रो समाजको एक अध्ययनमा जनकलाल शर्माले नेपालका ब्राह्मणहरूबारे केही विस्तृत चर्चा गरेका छन् । उनको भनाइअनुसार ब्राह्मणहरू पाँच भागमा विभक्त थिए ः सारस्वत, कान्यकुब्ज, गौड, मैथिल र उत्कल । सारस्वतहरू सरस्वती नदीको किनारबाट नेपालतर्फ पसेका थिए । त्यसैकारण उनीहरूको हाँगालाई सारस्वत भनिएको हो । तर उनीहरू कालान्तरमा कान्यकुब्ज समुदायमा सम्मिलित भइसकेका छन् । अर्को हाँगा कान्यकुब्जहरू कनौजबाट हिमाली भेकतिर पसेका थिए ।

यिनीहरू दुई भागमा विभाजित भएका छन् । एउटा पूर्वीया भनिन्छ भने अर्को कुमाइ । कुनै कालमा डोटी र कुमाउँ दुई अलगअलग राज्य थिए । यिनको सीमारेखा महाकाली नदी थियो । लामो राजनीतिक विभाजनका कारण महाकालीपूर्वका पूर्वीया र त्यसभन्दा पश्चिमका कुमाउँनिवासीलाई कुमाई भनिएको हो । पूर्वीयाहरूले लामो समयसम्म कुमाउँसित लड्नुपरेकाले उनीहरू एकजुट भएर बसेका थिए र एउटै वर्गमा आबद्ध भए । तर कुमाउँमा त्यस्तो मेलमिलाप हुन सकेन । त्यहाँ धनी भए पाका र गरिब भए काँचा कुमाई भन्ने भेदभाव उत्पन्न भयो । तिनै प्राचीन समयका कुमाउँनिवासी ब्राह्मणका सन्तति आज पनि कुमाइँ ब्राह्मण कहलाउँछन् र पूर्वका पूर्वीया ।

वेदाध्ययनको अधिकारी ब्राह्मण मात्र हुँदैन । क्षेत्रीय पनि हुन सक्छ । यस तर्कबाट जसले वेदको अध्ययन र अध्यापन गर्न सक्छ, ऊ उपाध्याय कहलाउन सक्छ ।

अर्को हाँगा गौड ब्राह्मणहरू सर्वप्रथम सेनहरूका साथ नेपाल पसेका थिए । यिनीहरूमा पनि कुलिन र अकुलिन दुई प्रकारको भेद रहेको पाइन्छ । सेनहरूको राज्य समाप्त हुनासाथ यिनीहरूको अस्तित्व पनि समाप्त भयो । यिनीहरूमध्ये केही कान्यकुब्ज समुदायमा विलीन भए भने केही वैवाहिक कारणबाट अन्य जातिमा मिल्न गए ।

नेवारी समाजमा गंगोल थरको जुन समूह छ, त्यो यिनै गौड ब्राह्मणका सन्तति मानिन्छन् । मैथिल ब्राह्मणहरू कोशी र बागमती नदीबीचको तराईमा बसोबास गरेको पाइन्छ । यिनीहरू पनि मूलको हिसाबले ठूलो र सानो भन्ने भेदभाव राख्छन् । मैथिलहरू जो पहाडतिर पसे, उनीहरूको संख्या सारै कम भएकाले कान्यकुब्ज समुदायमा प्रवेश गरेका छन् । यिनीहरू आज पनि मि श्र, ओझा आदि थरबाट पहाड पर्वतमा विभूषित भएका पाइन्छन् । उडिसा प्रदेशबाट नेपाल आएका ब्राह्मणलाई उत्कल भनिन्छ । यिनीहरूले आफ्नो अलग अस्तित्व बनाएर राखेका छैनन् । यिनीहरू पहिल्यै कान्यकुब्ज समुदायमा समाविष्ट भइसकेका छन् ।

वर्ण विभाजनमा ब्राह्मणहरू सबभन्दा माथिल्लो स्तरको मानिन्छ । त्यसको मुख्य आधार प्राचीन ग्रन्थहरूलाई मानिन्छ । हुन पनि केही ग्रन्थहरूमा यसको कारण पनि दिइएको पाइन्छ । मनुस्मृतिमा भनिएको छ ः अध्यापन मध्ययनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहं चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् । पढ्नु पढाउनु, यज्ञ गर्नु गराउनु, दान दिनु लिनु । यी ६ वटा कार्य ब्राह्मणको लागि बनाइएका छन्।

यी कार्यहरू अहिले पनि यो वर्गबाट गरिन्छ । तर त्यसका अतिरिक्त उनीहरू अरू पेसामा पनि सक्रिय भएका छन् । नेपालको सन्दर्भमा सरकार र प्रशासन उनीहरूकै हातमा गएको छ । राज्यको कार्य यही वर्ण व्यवस्थाअन्तर्गत क्षेत्रीय समुदायलाई सुम्पिएको छ । यसको माने या वर्ण व्यवस्था लागू छैन या यसमा विकृति आएको छ । समाजले कुन चाहिँलाई आत्मसात् गर्ने र कुन चाहिँलाई परित्याग गर्ने ? यसको खुलासा गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।

महाभारतका साप्तिक पर्वमा योभन्दा कडा भनाइ पाइन्छ । अदान्तो ब्राह्मणोऽसाधुः । जसले इन्द्रियहरूलाई वशमा गर्न सकेको छैन, ऊ सच्चा ब्राह्मण हुनै सक्दैन । यो त झन् कठिन अनुशासन र आत्मसंयमको मुद्दा अगाडि सारियो । यो भनाइलाई अनुसरण गर्ने हो भने पूर्णरूपले साधुसन्तहरू मात्र यो वर्गमा सामेल हुन सक्ने देखिन्छ । यसले यो समाजमा ठूलो संकट नै उत्पन्न गर्छ । इन्द्रियहरूलाई बसमा राख्न ठूलो साधना र त्याग गर्नुपर्ने हुन्छ । केही व्यक्तिविशेषबाहेक अरूमा यसअनुकूलको व्यवहार र चरित्र पाउन कठिन हुन्छ । यसकारण यो सूक्ति पनि चरितार्थ भएको पाइन्न ।

यसैगरी महाभारतको कर्ण पर्वमा भनिएको छ ः ब्राह्मणस्या श्रुतं मलम् । याने वेदको ज्ञान नहुनु ब्राह्मणको लागि कलंक हो । यसको माने ब्राह्मण हुने उसैलाई मात्र अधिकार हुन्छ, जसलाई वेदको राम्रो ज्ञान हुन्छ । अब सवाल उठ्छ- वेदको ज्ञान नहुने ब्राह्मणलाई के भन्ने ? यसमा प्राचीनता र आधुनिकताको द्वन्द्व लुकेको देखिन्छ । यसको निराकरण गर्नु पनि आवश्यक छ।

यिनै विश्वास र धारणालाई माहाभारतको वन पर्वमा अरू बलियो रूपमा प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ । चतुर्वेदोऽपि दुर्वृत्तः स शूद्रादतिरिच्यते । योऽग्निहोत्रपरो दान्तः स ब्राह्मण इति स्मृतः ।। चारै वेदका ज्ञाता ब्राह्मण यदि दुराचारी भए भने ऊ शूद्रभन्दा घटिया मानिन्छ । जो मानिस वेदबारे केही थाहा छैन तर जसले आफ्ना इन्द्रियहरूलाई बसमा गरेको छ भने उनी सच्चा ब्राह्मण हुन् । यसबाट के थाहा हुन्छ भने ब्राह्मण शब्द गुण, उपलब्धि, सच्चरित्रसित जोडिएको छ न कि जन्मसित ।

जनकलाल शर्माले आफ्नो विश्लेषणमा ब्राह्मणहरू उपाध्याय ब्राह्मण र जैसी ब्राह्मणमा विभक्त भएको पनि उल्लेख गरेका छन् । उनले भनेका छन्, उपाध्याय ब्राह्मणको मर्यादा जैसीभन्दा माथिल्लो तहमा मानिन्छ । तर यो माथिल्लो तहमा हुने कारण भने देखिँदैन । कारण मनुस्मृतिअनुसार वृत्तिको लागि जसले वेदको कुनै अंश वा वेदांग पढाउँछ, त्यो उपाध्याय कहलाउँछ । एक देशे तु वेदस्य वेदांगान्यपि वा पुनः । योऽध्यापयति वृत्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते ।। उनको भनाइअनुसार वेदाध्ययनको अधिकारी ब्राह्मण मात्र हुँदैन । क्षेत्रीय पनि हुन सक्छ । यस तर्कबाट जसले वेदको अध्ययन र अध्यापन गर्न सक्छ, ऊ उपाध्याय कहलाउन सक्छ । यदि यस तर्कलाई स्वीकार गर्ने हो भने ब्राह्मण शब्द वेदसित गाँसिएको देखिन्छ ।

यसबाट के खुलासा हुन्छ भने न तथ्यांक विभागले निकालेको ब्राह्मणको संख्या सही मान्न सकिन्छ, न त ब्राह्मण थरबाट पहिचान भएकोलाई ब्राह्मण भन्न मिल्छ । प्राचीन ग्रन्थहरूमा उल्लेख गरिएका आधारलाई मान्ने हो भने यो सद्चरित्र, वेदका विद्वान् र त्यसमा उल्लेख गरिएका व्यवसायमा लागेकालाई मात्र ब्राह्मणको पहिचान दिनुपर्‍यो । तर अर्को सवाल उठ्छ-त्यसो गर्ने हो भने त्यो सीमाभित्र नपर्नेलाई के भन्ने ? यदि वर्ण व्यवस्थालाई अन्यत्र भएको मान्ने हो भने यी सवाल खडा हुँदैनन् । कि प्राचीन धारणालाई मानेर त्यसैअनुसार गर्नुपर्‍यो कि आधुनिकतालाई अपनाएर यसतो विभेद त्याग्नुपर्‍यो । एउटा आधार नरोज्ने हो भने हामी भ्रममा रहनेछौं ।

उइलऽ (उहिले) भउतै (धेरै) दुःख थे

 

उइलऽ (उहिले) भउतै (धेरै) दुःख थे

हेमन्त विवश

33shares

अमन्त्रम् अक्षरं नास्ति नास्ति मूल मनौषधम् 
अयोग्यः पुरुषो नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ।
(त्यस्तो कुनै अक्षर छैन जो मन्त्र नहोस्, त्यस्तो कुनै वनस्पती छैन जो औषधि नहोस्,त्यस्तो कुनै व्यक्ति छैन जो कुनै कामको नहोस् । अतः सबैलाई यथायोग्य काममा लगाउनु पर्दछ ।) शुक्राचार्य

यो पृथ्वीमा हरेक चिजबस्तु छन् जो मान्छेको जीवनमा कहि न कही कतै न कतै उपयोगी सावित भैदिन्छन् । पशुपंक्षीदेखि मानवसम्म सबै एकअर्काको लागि काम लाग्ने नै देखिन्छन् । सबैको आआफ्नै महत्व छ । समयसापेक्ष सबैको सबैलाई आवश्यकता परेकै हुन्छ । फरक यत्ति हो शुक्राचार्यले भनेझैं ती सबैलाई यथायोग्य काममा लगाउन सक्नु पर्दछ । उपयोगमा ल्याउन सक्नु पर्दछ ।  यसरी काममा लगाउन सक्ने उपयोग गर्न जान्नेमा व्यक्ति समाज र राज्य सबै पर्दछन् । राज्यको सही नीति र सवल कार्यान्वयन पक्ष भैदिने हो भने देश समृद्धिको गोरेटोमा लम्किन कुनै आइतबार छैन् । जुन कुराको उदाहरण बनेको छ डडेल्धुरा जिल्लाको गन्यापधुरा गाउँपालिका अन्तर्गत पर्ने रिठा गाउँ । 

विगतमा अढाइ घन्टाको बाटो हिँडेर ठुले खोलाबाट ल्याउँथे रिठाका बासिन्दाले पानी । स्थानीय तारादेवी देउवा सुनाउछिन् – ‘ससुराका पालामा खोलामा पुगेर खाने पानीसँगै भिजेको रुमाल काँधमा राखेर ल्याउँदा घर पुगुन्जेल सुकिसक्याको हुन्थ्यो रे । पछि खेतमी सिँचाइ गर्न कुलो बनाए । कुलोबाट पानी ल्याउन अलि नजिक भयो । तर, कुलोको छेउछाउतिर  दिशा  पिसाव गर्‍याको हुन्थ्यो ।  पानी फोहर हुन्थ्यो । 

जब जलाधार कार्यक्रमले खानेपानीका मुहान संरक्षण गर्न सिकायो । सिचाइको लागि ट्याङ्की निर्माण गरिदियो अनि जनजीवन बद्लियो । दश एघार बर्ष जति भयो तरकारी लगाउन थालेको । तरकारीबाट राम्रै आम्दानी भैरह्याको छ ।  

पछिल्लो समय जलवायु परिवर्तनले गर्दा दिनप्रतिदिन अप्ठ्यारा पक्षहरु थपिदै गएका छन् । पानीका कतिपय मुहानहरु सुकिसके कतिपय सुक्ने क्रममा छन् । विगत इतिहास बन्दै गएको छ । यस्तै हुने हो र समयमै सम्बन्धित व्यक्ति वा निकाय सचेत नहुने हुन भने बुढापाकाहरुका भनाइ नयाँ पुस्ताका लागि दन्त्य कथा जस्तै बन्न के बेर । 

कुनै समय सुन्तलाको लागि पकेट क्षेत्र थियो रिठा गाउँ । ४० वर्षीया भक्तबहादुर देउवाले विगत सम्झिदै सुनाए – ‘धेरै भएको छैन । म आफुइले बेच्या हुँ रुप्य दानो सुन्तला । बिस्तारै  ठुल्ठुला दानाका सुन्तला पाँच रुप्यको एक पनि बेचेँ । डोकाका डोका सुन्तला लैजान्थे जाँतमी(जात्रामा) बेच्चाखिलाई । ऐल त गाउँमी चार पाँच रुख हुन्ना । तिनैमी पनि नाना दाना फल्लाछन् । 

एकातिर गाउँमै सडक पुगेको  छ । तरकारी किन्न व्यापारीहरु गाउँमै पुगिरहेका छन् । जनजीवन बद्लिएको छ । कसैले प्रसंग उठाउँदा पुराना दिन सम्झिन्छन् बुढापाकाहरु । उहिले माल (मधेश)गएर डोकोमा सामान बोक्दाका दुख छुट्टै थिए । भोकमारी हुँदा खान नपाउँदाका दुःख छुट्टै थिए । 

ती दिन सम्झिने हो भने त अहिले कति हो कति सुख । ६२ वर्षीया इन्द्रबहादुर देउवाले विगत सम्झी आँसु नै झारेर  सुनाए – ‘ उइलऽ (उहिले) भउतै (धेरै) दुःख थे । म पाँच वर्षको मुलिएँको (टुहुरो भएको  ) हुँ । बा बिथाले(हैजाले) बिते । म पछाडी एक भाइ एक बहिनी थिए । खानलाउन हुन्थेइन ।

बुडर बटाहै(देखि) खाद्यान्नका चामल बोकेर भौत दुख गरिबर पालेकी हुन् आमाले । ’नजिकैको चम्साल भन्ने गाउँको विद्यालयमा ७ कक्षासम्म पढेका इन्द्रले त्यो भन्दा माथि पढ्न पाएनन् नजिकमा विद्यालय । पढ्नमा राम्रो विद्यार्थी भए पनि हाइस्कुल पढ्न निकै टाढा जानु पथ्र्यो जुन कुरा सम्भव थिएन उनको लागि । 

०२२ सालमा भोकमरी हुँदा तिमिला (वनमा पाइने एक प्रकारको फल फल्ने घाँस जसका ठुल्ठुला रुख हुन्छन् ) का दाना पकाएर सिलौटामा पिसेर मोही मिसाएर कचौरा भरि पिएर, काकुन बेथेको खिचडी, दालको झोल खाएर ज्यान जोगाएको कुरा सम्झिदा अहिलेको मान्छे त साह्रै सुखि जस्ता लाग्छन् उनलाई । 

उनी सुनाउछन् –२०३१ सालमा डडेल्धुरा मिसन हस्पिटलमा कुइरेले गाडी ल्याएर आए । सारा मान्छे गाडी हेर्न डडेल्धुरा पुगे । काला जीनको लामो झगुलो लाउँथ्यौ । तल कच्छा (कट्टु) हुनैनथ्यो । आठ वर्षका उमेरमी स्कुल पढ्न गए । इस्कुल जाने भएपछि पाया हुँ कच्छा लाउन  । सात कक्षा पास भएको केही वर्ष पछि पेट पाल्ने हिसाबले महेन्द्र नगर पुसाई(फुपाजु) का घर गएँ । पुसाईका घर नजिकै थ्यो हाइस्कुल । 

ग्राउण्डमा विद्यार्थी देख्दा आफुले पढ्न पाएइन भनी आँखामा तुरुक्क आँसु आउँथे । एकान्तमा जाइबर आँसु पुछन्थे । ०३३ सालमी शेर बहादुर देउवा र बीपी कोइरालाको भाषण सुनेको हुँ महेन्द्र नगरमी । त्यइ बेला शेरबहादुर देउवासँग केइ भन्ने होस भएइन । अचेल सम्झिन्छु भन्न सकेको भए पड्डे व्यवस्था मिलाइ दिन्थे कि । दश कक्षासम्म पढेकालाई जागिर मिल्लथ्यो उइल । 

नुन गुड ल्याउन मधेश जानुलाई माल जानु भनिन्थ्यो । सात आठ दिन हिँडेर यो बेला मधेशबाट नुन गुड ल्याउँथँे । टनकपुरलाई मल्लि माल भनिन्थ्यो भने कैलालीको मालाखेतीलाई तल्लिमाल भनिन्थ्यो । पछाडी एकछिन थकाइ मार्न अडेस लगाउन खोज्दा अगाडिको मान्छे टाढै पुगि सक्थ्यो । बाटो भुल्ने समस्या हुन्थ्यो । 

बाटोमा बागभालु लगायतका वन्यजन्तुको डर हुन्थ्यो । अकाली ओराली गर्दा खुट्टा खल्बलि सकेका हुन्थे । थुप्रै हुन्थ्यो हिँड्नु पर्ने । त्यही हिँडाइलाई उकालीलाई कसैले देखेन मात्र माल माल भनिरहे । इन्द्रबहादुरका अनुसार त्यही कुरालाई मनन् गरेर भनिएको थियो –माल माल सबैले भन्यो उकालो ओरालो कसैले देखेइन । 

मधेशबाट नुन गुडसँगै कसैकसैले घरमा बुढाहरु कतिखेर पो मर्छन् भनेर कात्रो समेत ल्याउने गरेको कुरा समेत सुनाए इन्द्रले । चम्सालका बीरबहादुर मल्लका बुवाबाट सुनेको कुरा समेत सुनाए उनले –‘त्यतिबेला कपडाको अभावका कारण घाटमा पुगेपछि किरियापुत्रीले लाशको मुखमा बेरिएको सेतो कपडा च्यातेर झोपो (टाउकोमा बाँध्ने कपडा) र कन्जेउडी (लगौटी) बनाएर लगाउँथे । त्यो समयदेखि अहिलेको समयसम्म आइपुग्दा कयौं परिवर्तन आए । कयौ पुस्ता बिदा भएर गए । 

रिठा गाउँका देउवाहरुको विगतको गाउँ भन्नु हालका डडेल्धुराकै सुनकोट भन्ने गाउँ हो ।  इन्द्रका अनुसार कथा भन्छ –भोटे राजाको फौजले सुनकोटका सबै देउवाहरुलाई मार्‍यो । एउटा गर्भीणी महिला संयोगले बाँच्न पुगिन । 

उनलाई त्यही सुनकोटका भुलहरुले उनको माइति गाउँ चम्साल पुर्‍यायो । केही महिनापछि उनले छोरो जन्माइन । माइतमै बसेर छोरा हुर्काइन । त्यही छोरोबाट जोगियो त्यहाँका देउवाको वंश । 

इन्द्रका अनुसार अहिले पनि देउवाहरुका पुराना घरका अवशेषहरुदेखि पुराना कुवा र भोटे राजाका देवल लगायतका केही प्रमाणहरु देख्न सिकन्छ सुनकोटमा । देउवाहरुले पुज्ने गरेको कुलदेवता सुन्को हाल सुनकोट निवासी तिनै भुल(दलित) हरुले पुजिरहेका छन् । उनीहरुले आफुले पाएको नयाँ देवता भएको हुँदा त्यसको नाम नौलो राखेका छन् । 

पत्रकार मोहन शाहीसँगै रिठा गाउँ पुग्दा बाटैमा भेटिएका थिए बडाल मालिगाउँका रमेश माली । जो जलाधार कार्यक्रमका पूर्व कर्मचारी पनि हुन् । उनका अनुसार डडेल्धुरामा हाल तरकारी खेतीमा उत्कृष्ठ ठानिएका नमुना गाउँहरुमा पर्दछन् – रिठा, फिन्निकोट, पोखरा र बगरकोट । 

रिठाको आलु अग्र्यानिक आलुका रुपमा केही दिन अघिमात्रै काठमाडौंमा एक सय दश रुपैया केजी बिक्रि भएको कुरा सुनाइमा आएको छ । हाल यो गाउँको तरकारी बुटवल, कैलाली, कञ्चनपुर डडेल्धुरा, डोटी अछामसम्म बिक्रि हुने गरेको छ । गाउँको सिरानीमा तरकारी संकलन केन्द्र छ । 

रमेश मालीका अनुसार रिठाका वासिन्दा सुरुमा भाँडाकुडा पखालेको पानी प्रयोग गरी अलिअलि तरकारी लगाउँथे । ग्रामीण जलश्रोत व्यवस्थापन परियोजनाले आरभिटि र धारा उपलब्ध गरायो । गाउँमा खाने पानीका धारा आएपछि मध्यरातमा समेत सिँचाइ गर्थे गाउँलेहरु ती धाराबाट । पालो पाइदैन थियो ।  

पछि पर्वतीय जलाधारहरुको जलबायु परिवर्तन समानुकुलन आयोजनाले ३३ वटा सुक्न थालेका मूलको छनौट गरी मूल संरक्षणका कदम चाल्यो । रिचार्ज फिड, रिचार्ज पोण्ड बनाइयो । भारतको हिमाञ्चल प्रदेशमा टुरमा जादा खाल्डा खन्ने अनि खाल्डामा ढुंगा राखेर माथिबाट माटोले पुर्ने गरेको कुरा पनि सिके । 

पर्वतीय जलाधारहरुको जलबायु परिवर्तन समानुकुलन आयोजनाले नै १५ वटा ट्याव ३ वटा इनटेक १ कलेक्सन च्याम्बर ४६ हजार लिटर पानी अट्ने एउटा पोखरी निर्माण गरिदियो । अहिले सिँचाइ गर्न दिन पर्खिनु पर्दैन । ट्याव छोडिएको छ । सबैले एकै पटक सिँचाई गर्न पाएका छन् । तरकारी लगाएर महिलाहरुले घर खर्च धानेका छन् । 

छोराछोरी पढाएका छन् । लोग्ने मान्छेसँग हात थाप्नु परेको छैन् । बरु लकडाउनमा घर फर्केका अन्य गाउँका पुरुषहरु गुजारा गर्न गाह्रो भएपछि  कामको खोजिमा पुनः भारततिर हिँडिसके । यहाँका पुरुषहरु सबै गाउँमै छन् । तरकारी खेतीमा व्यस्त महिलाहरुलाई सघाइरहेका छन् । 

जम्मा २९ परिवार भएको गाउँमा १ परिवार दलितको र एक परिवार रावलको छ । अरु सबै देउवाहरु छन् । डोटीका ८२ वर्षे पूर्ण बहादुर रावल घर जुवाइ बनेर बसेका छन् यही गाउँमा । नजिकमा पर्ने बमन गाउँ, अखट्टे, गर्खा लगायतका गाउँका वासिन्दाहरु समेत रिठा गाउँका वासिन्दाबाट प्रभावित भएर सुरुवात गरिरहेका छन् तरकारी खेती गर्न । 

हरेक घरमा स्थानीय माहुरीका घार छन् । अधिकांशले दूध खान घरमा गाई पालेका छन् । गाउँमा सबैभन्दा बढी तरकारी उत्पादन गर्नेमा देखापरेका छन् लोकबहादुर देउवा । जो वार्षिक ४ लाखको तरकारी बेच्छन् । सबैभन्दा कम तरकारी उत्पादन गर्नेमा पर्छ अमर देउवाको परिवार । जो वार्षिक ६० हजारको तरकारी बेचिरहेका छन् । 

रिठा गाउँका ३२ परिवार तराई झरिसके । गाउँमा बसोवास गरिरहेका २९ परिवारमा पनि पुरुष जति प्राय भारततिरै हुन्छन् । महिलाहरुले नै धानिरहेका छन् तरकारी खेती । सर्वप्रथम आर डि एस नामक संस्थाले त्यहाँका महिलाहरुलाई तरकारी खेती सम्बन्धी तालिम दियो । 

त्यस पछाडी थुप्रै तालिम लिइसकेका छन् त्यहाँका महिलाहरुले । पर्वतीय जलाधारहरुको जलबायु परिवर्तन समानुकुलन आयोजना कार्यक्रमले सिँचाईको व्यवस्था गरिदिनुका साथै पानीका मुहान संरक्षण गर्न सिकाएपछि निकै खुसी र उत्सुक बनेका छन् यहाँका महिलाहरु । 

अचेल गाउँमा कोही नयाँ अनुहार देख्दा सुरुमै सोध्न थाल्छिन कतिपय महिलाहरुले – ‘सर जलाधार ( पर्वतीय जलाधारहरुको जलबायु परिवर्तन समानुकुलन आयोजना) बाट आउनु भयाको हो ?’

प्रकाशित मिति: : 2020-12-06 11:54:00

कालीगण्डकी सुसाइरह्यो - Sadrishya

 कालीगण्डकी सुसाइरह्यो - Sadrishya: अहँ ! कसैले केही सोधेन । ऊ आफै पिर्कामा बस्यो र सोध्यो – सन्चै हुनुहुन्छ होला केरे । बल्ल बाबुले आँखा उठाएर हेरे । उसले बाबुको अनुहार पढ्यो, आज उसले बाबुको अनुहारमा उत्तिकै वात्सल्य देख्यो, तर त्यो बात्सल्यमा उत्सुकता भन्दा निराशा बढी देखिन्थ्यो । उसले बाबुको चीसो प्रतिक्रियामा मौन बिद्रोह लुकेको पाएको थियो । उसले […]