रागसपुरको राज्य

रागसपुरको राज्य ?
---------******--------

रागसपुरको राज्य होलो हौउ , मनेषु हम कै का,

मनेषु हम कै का गुसाइ मेरा, मनेषु हम कै का ।।

गाउँमा गौरापर्बको रमाइलो रौनकसंगै भन्डारको खऽला ( चौर, मैदान ) मा स्थानिय द्यौताको आव्हान गर्दै यो धार्मिक गाथाको गीत गुन्जीरहेको हुन्थ्यो । ढोलङा ( एक प्रकारको बाद्य यन्त्र ) का लयबद्ध तालमा लोकमानस रागस( राक्षस ) हरुको राज हुने भएपछि हामी मनुष्य कसका हुने भयौ त? भन्दै आफना गुसाँइ ( मालिक ) मानिएका स्थानिय देवताहरुसंग कारुणिक याचना गरिरहेका हुन्थे । गाथा कथा अनुसार बाल्याबस्थाको त्यो दुनियाँमा राक्षसहरुको राज्य हुने सम्भावनालाइ चमत्कारिक लोकदेवताहरुको उपस्थितिले समाप्त गरिदिन्थे । मेरो कल्पनाको त्यो रागसपुरको राज्य देवताको भुमीको रुपमा प्रतिस्थापन हुन्थ्यो । सोच्थे, संसारमा खराब मान्छेहरु  मात्र छैनन् । राम्रा मान्छे पनि छन् । यो बिश्वास आज पर्यन्त कायम छ ।

उल्लेखित लोकगाथा अनुसार उहिले, सायद भुतप्रेत- तन्त्रमन्त्रमा आधारित लोक बिश्वास र आर्य सनातन परम्पराको अन्तरघुलनको समयमा खपरे नामको तान्त्रिक राक्षसी शक्तिले यस भेगमा आतङ्क मचाएको थियो । त्यसको प्रतिकारमा यहाँका सबै जसो स्थानिय देवताहरु एकीकृत भए । मेरो घरबाट पारिपट्टि देखिने ऐचेकाँणाको डाडामा युद्ध लडियो । खापरे दैत्य मारियो । उसका सेनामेना धपाइए । यहाँ शान्ति कायम भयो । त्यस बेलाका युद्धकालिन अबशेष अहिले पनि त्यो डाँडाको मैदानमा भेट्टिन्छन ।

त्यसपछि आयो संक्रमणकालिन अर्को आपत । स्थापित संस्कारको चलन अनुसार छुनै नहुने त्यो बिधर्मी दैत्यलाई छोएको हुनाले केही देवता अस्पृश्य मानिए । केही भने शुद्धिस्नानका लागि तिर्थाटनमा जाने भए । गाउँगर्खा फेरी संरक्षक बिहीन हुने भए । फलत: जनमानसले रागसपुरको राज्य हुने भयो भनेर पुकारा गर्न थाले । भनिन्छ, लोकचाहना बुझेर स्वस्थानका पबित्र नदितटस्थित तिर्थस्थलमा स्नान गरि देवताहरु यथास्थान फर्किए ।

हो, मैले सानो छँदा यहि पाठ पढेको थिए । यहाँ राक्षस पनि आएका थिए, देवताहरु पनि बस्दथे । मेरा शिशु कल्पनामा अभिमानी राजा र सुन्दरी रानी मात्र हैन, आममानिस, पशुपंक्षि र लताबृक्ष समेत आएका हुन्थे। यी सबैका आआफना संसार कायम थिए । यो गतिशील धर्तिमा सबै कुरा कालक्रमानुसार घुम्दो रहेछ । भनिन्छ, घुम्ने बेला पृथ्बी पनि एकतर्फ थोरै झुकेको हुन्छ ।  त्यो बिनम्र शालीन झुकाइले नै यसलाई गतिमान बनाइ राख्छ । अभिमानमा अडिनेलाई जड भनिन्छ, जो हुनु नहुनुमा खासै फरक पर्दैन । मेरो सानो गाउँ सँधै गतिशील रह्यो । बिनम्र बनी रह्यो ।

रागसहरु देवताभन्दा कुन अर्थमा भिन्न हुन्थे त ? कहिलेकाहि म कल्पना जगतमा प्रबेश गर्छु । रागसहरु मानिसको रगतमा रमाउने रक्तपिपासु हुन्छन रे । यस्तो प्रबृति अहिलेपनि यदाकदा दृष्टिगोचर हुन्छ । सामान्य बिषयमै रगतको खोला बगाउने जस्ता भयानक कुरा निकाल्नेहरुसंग जम्काभेट भएको छ भने बिचार गर्नु होला, त्यहाँ कतै दानबीबृति कायम छ । देवता वा दानव भन्नू प्रबृति बिशेषको नाम पनि हो ।  यस्ता नकारात्मक प्रबृतिका रागस वा भूतप्रेतहरुको लागि हाम्रो लोक वाङमयले बिभिन्न उपचार पनि खोजेको छ । तन्त्रमन्त्रबाट भुतप्रेतलाई बोलाएर काममा जोताउन पनि सकिन्छ रे । हाम्रै बाजे बराजेले यस्ता कैयौं काम यस्तै भूतहरुबाट सम्पन्न गराएका थिए रे । लोक किम्बदन्ति अनुसार उहिले ढिक पुर्चौडी भेकतिर त मान्छेको मासु खाने डिङे राजा नै भएका थिए रे । लोक बिश्वास अनुसार हाम्रै गाउँमा पनि यस्ता रागसहरु बस्ने कतिपय भीरपहरा, खोलानालाहरुले बर्सेनि मानिसको ज्यान खानै पर्थ्यो रे । ती अप्रीय  प्रसंगहरुले अहिले रोमान्चित गराउछन् ।

" मान्सखात "( मानिसलाई खाने ) कथित मानिसलाइनै रागस भनिएको पो हो कि, प्रबृतिगत कुरा गर्दा म यदाकदा अडकल काटदछु । आममानिसमाथि कुनै न कुनै बहानामा गरिएको शोषणले रागसपुरको राज्य धानिएको हुँदो हो । राबणको पालामा टेक्सको रुपमा ऋषिमुनीहरुबाट रगत उठाइएको थियो । राणाकालमा झुलाघाटको पूल वारीपारि गर्दा काली र गोरी महिलाहरुको भिन्न दरमा भन्सार टेक्स काटिन्थ्यो । सबै कालमा रागस र देउताको संघर्ष भएकै देखिन्छ ।  राम- राबण, कृष्ण- कंश,पाण्डब- कौरब देखि भागेश्वर- नागीमल्लसम्मका सबै कथा यस्तै सुर- असुर संघर्षका कथा हुन । स्थानिय लोकपर्बमा यस्ता दुखेसाहरुको निरन्तर गायन चलिरहन्छ । आजभोलीको सन्दर्भ त जग जाहेर नै हुनाले बिस्तार भयका कारण दिइएको छैन । यो दुनियाँमा अद्यापि खराब मान्छेहरु समेत बिभिन्न नामरुपले बिराजित भएकैछन् र पो ईतिहास दोहरिरहेको हुन्छ ।

प्राग्ऐतिहासिक मिथकदेखि समुदाय बिशेषका ऐतिहासिक भुुुुमिका उपर बिचार गर्दा समकालीन समयसंग सबै पुस्ताको सिकायत रहेकै हुदो रहेछ । मानिसलाई आआफ्नै दु:ख प्यारो हुन्छ । मेरो बुवा, बाजे र परबाजेको समेत यस्तै संघर्ष गाथा थिए । तत्कालिन रागसहरुसंग सबै पुस्ताले लडेकै हुँदो रहेछ । फरक यति हो, लोक मानसमा केही घटना सुरक्षित हुन्छन । केही बिस्मृतिको खाडलमा हराउछन् । हाम्रा बाजे प्रतापदेवले चुच्चे चट्टानलाई युध्द गर्न तम्तयार फौजको अखाडा बताएर लुटपाटका लागि आएको परचक्री फौजलाई झुक्याएका थिए । तन्त्र बिधानबाट पुजा चलाइ आएका पुजारी बिना भाटलाई वैदिक बिधान अनुसार पुजा आजा चलाउन नमानेकाले हाम्रा परबाजे रामीले मन्दिरबाटै लघारी आफु पुजारी बनेका थिए । डोटी राज्यको बिलयलाई नेपालको एकीकरण भन्ने कि गोर्खा राज्यको बिस्तार मान्ने ? छलफलको बिषय हुनसक्छ । त्यो बेलाका प्रताडना कथा बारे अनुमान मात्र गर्न सकिन्छ । राणाकालमा पनि वारो ( सरकारि कर्मचारीलाइ खानपानको ब्यबस्था मिलाउने तोकिएको कर ) समयमा नपुर्याएकोले गाउलेहरु कुटिएका हुँदा सिङ्गै गाउँ एक जुट भै थिचोमिचोको बिरुद्ध लडेको थियो रे । यो सबै रागस प्रबृति बिरुद्धको युद्ध नै त थियो । यस्ता संघर्ष कहिले सम्झौतामा सकिन्छन् । कहिले षडयन्त्रमा तुहिन्छन् । केही मात्र निर्णायक हुन्छन् र इतिहासमा दरिन्छन । उक्त राणाकालिन बिद्रोहमा मुख्य पिडित नै लोभ लालचमा फसी मुद्दा तुहाउनमा लागेका थिए रे । यस्ता परीघटनाहरुमा जनमानसले सिक्नु पर्ने थुप्रै शिक्षा लुकेको हुन्छ । ईतिहास शासकहरुको हारजितको अतित मात्रै होइन भविष्यको मार्गदर्शन पनि हो ।

समयले परीबेशमा फरक पार्दछ । हामी अचेल बिज्ञान प्रबिधिको युगमा छौ । न जटाजुट पालेर जोगी भै जिउन सक्छौ । न त टनकपुरबाट पैदल हिडेर दैनिक आबश्यकता पूरा गर्न सक्छौ ।  बरु एउटा कोठामा बसेर दुनियाको हालचाल बुझ्न सक्छौ । महान बिचार र दुर्लभ ग्रन्थका सन्दर्भ सजिलै जम्मा गर्न सक्छौ । देश देशावर नजिक हुँदै गएका छन् । सामाजिक सन्जाल मार्फत टाढाका मानिससंग प्रत्यक्ष बात मार्न सक्छौ । सिमित आकांक्षाहरुको तुष्टि सजिलै हुनसक्छ । त्यसैले आमने सामनेको लडाई भन्दा परोक्ष मायावी मैदानको युद्ध झन जटिल बनेकोछ । यहि जटिलतामा बर्तमान संघर्षका कथा उपकथा उनिन्छन् । यसै परीबेशमा यसको समाधान पनि पहिल्याइन्छ । आम मानिस उहिलेका बिजेताहरुसंग सँधै कृत्यकृत्य भेैरहनुपर्छ भन्ने कथ्य मात्र मर्यादाको ईतिहास होइन । केही स्थापित रूढ मान्यता तोडनै पर्दछ । उहिलेका असान्दर्भिक कथामा अडिइ रहनेहरु कि धुुुुर्त हुन, कि मूर्ख हुन । यो बिचारणिय कुरा छ ।

अन्तमा फेरि देवता र रागसका युद्धको सन्दर्भमा जाउ । स्मृति र कल्पनाबाट मात्र खोतलिन सकिने मेरा पुर्खाको अतीतलाइ म माया गर्छु, सम्मान गर्छु । कोहि मानोस , न मानोस, यो लेखन ब्यक्तिगत मेरो हो । तर छापिएपछि यो सार्बजनिक हुन्छ र यसप्रतिको मेरो जिम्मेवारी रहिरहन्छ । ब्यक्ति र समाज दुबैका जरा अतीतका यस्तै प्रसंगसंग जोडिएका हुन्छन् । यसै पृष्ठभुमीमा बिचारका क्याराभानहरु बिचरण गर्दछन् ।
माथिको गाथामा भनेजस्तै रागस नै आएर मात्र सबै बिग्रन्छ भन्ने पनि छैन । थिति बिग्रिएमा देउता नै पनि राक्षस हुन्छन रे । कहिलेकाहीँ धामी मार्फत आउने भनिएको देवताको बोलको सांकेतिक अर्थ पनि यस्तै लाग्दछ । अझ यो भेग भरि नै देवताको नामबाट मानसिक आतङ्क फैलाउनेमा कथित धामीहरु नै बदनाम भएकाछन् । देवताको भण्डार भण्डारेहरुबाटै हिनामिना भएकोछ । पुजारीहरुले स्वयम् मर्यादाको उलंघन गरेका कतिपय दृष्टान्त देखिन्छन् । कथित राजाहरुले आफनोलागि दरबार र रानीका निम्ति नाउला बनाउने बाहेक कुनै थिति बसालेको र उल्लेखनिय सार्बजनिक काम गरेको कुनै ईतिहास छैन । पुराना शासनको केही शब्दावली परिवर्तन बाहेक मानसिकता उस्तै छ । मुखिया, धामी र हेराउने ज्योतिषको नेक्सस ( अपबित्र गठबन्धन ) ले गाउँ गर्खा घुमाएको यथार्थबारेमा बाजुराको एउटा गाउको कार्यक्रममा एउटा गीत सुनेको थिए ,

माइलो मुख्या जेठो धामी कान्सो छ हेराउन्या ।

एकै घर तीन पगडी गाउँ गर्खा घुमाउन्या ।।

यसरी प्रकारान्तरले शोषण गरीरहने प्रबृति  रहेसम्म रागसपुरको राज्य चली रहने आशंका भइ नै रहन्छ । बैज्ञानिक आधार नभए पनि लोकमानसले रागस आतङ्कलाई प्रकारान्तरबाट अझै ब्यहोरी रहेकै छन् । हाम्रो गाउँ नजिकैको एउटा बिद्यालयको शौचालय यस्तै आतङ्कका कारण भत्काइएको चर्चा सेलाएको छैन । देउघातको नाममा मनौतिका महंगाकथाहरु यस्तै कित्तामा पर्दछन ।  अर्कोतिर बोरामा हालेर बगाइ दिने र छ: इञ्च छोटो बनाइ दिने धम्कि पाएका , पाई राख्नेहरु , दिएका र दिइराख्नेहरु पनि समाजमा जिउदै छन । श्रमको सम्मान गरिएको छैन । भेदभाव कायम छ । सर्बसाधारणमाथि प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष लुटखसोट भएकैछ । राक्षसहरुले पनि त यसै गरि गाउलेहरुलाइ दु:ख दिएका होलान । यस्ता बिपरित प्रबृतिहरुसंग लडन सक्ने  जोधाहरुलाई नै इतिहासले नायक मानेको हुन्छ । यहाँ बुझ्नु पर्ने कुरा के छ भने कुनै पनि युगका रागसहरु ठल्ठुला कुरा गर्न त सिपालु हुन्छन , तर यथार्थमा महामुर्ख हुन्छन । हाम्रा पौराणिक ग्रन्थहरु, लोकगाथाहरु र दन्त्यकथाहरु राक्षस भूतप्रेतका बखान यस्तै मुर्खतापुर्ण बृतान्तले भरिएका छन् । यिनिहरु तुक न तालका आकाश पातालका गफ दिन सक्छन् । मानिसहरुलाई भ्रममा पार्न सक्छन । अरुलाई  मायावी वातावरण बनाएर बहकाउन सक्छन । तर यथार्थ धरातलमा जाँदा यिनीहरुको मायावी व्यवहार आफै उदाङ्गिन्छ । सज्जन मानिस सीधा किसिमले आफनो काम गरीरहेको हुन्छ । सदाचारी मानिसहरु दृढ निश्चयी बने भने रक्तपिपासु रागसहरुो राज कहिल्यै आउदैन । आउनोस, माथिको गाथामा बर्णित त्यो देब दानव युद्धको योजना बनाउने ससालिङ देवता, हतियार उठाउने कैलपाल देवता र प्रत्यक्ष भिडने लाटो साइपाल जस्ता विभिन्न देवताको आफैंमा आव्हान गरौ । हाम्रो गाउँको पबित्र माटोमा अब उप्रान्त रागसपुरीको राज्यको सम्भावना समाप्त गर्न आआफनो निश्चित कर्तब्यपथमा साबधान भएर लागि रहौ । समय सहकालले सँधै हामीलाई साथ दिई रहनेछ । आसन्न गोऽरा महापर्बको सबैमा यहि हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना !

ं

बुद्ध खोज्दै चीन पुग्दा

बुद्ध खोज्दै चीन पुग्दा फेलापरे अरनिको

सत्यमोहन जोशी (प्रस्तुतिः गिरीश गिरी) 

बेइजिङको म्याउ यिङ श महाविहारभित्र रहेको अरनिकोद्वारा निर्मित श्वेत चैत्य (सबै तस्बिरहरूः गिरीश गिरी

त्यो भव्य चैत्य तेह्रौं शताब्दीमै कुनै नेपालीले निर्माण गरेको थाहा पाएपछि म एकछिन स्तब्ध भएँ। २०१६ सालमा पहिलोपटक चीनको राजधानी पुग्दा हाम्रो मुलुककै एउटा ठूलो सत्य मेरासामू अनावरण भएको थियो।

बेइजिङ उतिबेला अहिलेजस्तो थिएन। हामी पेइचिङ भन्थ्यौं। असाध्यै गरिब देखिन्थ्यो सहर। जताततै भंगीहरूको बस्तीजस्तो। फोहोरै फोहोर।
विशाल सम्पदाहरू भने उतिबेलै थिए। यस्तो ठाउँमा सहरकै केन्द्रबाट थोरै पश्चिम लागेपछि फूच्छमन मार्ग आइपुग्थ्यो। त्यो मार्गमै पर्थ्यो ‘म्याउ यिङ श’ महाविहार।

महाविहारमा सफा र चिटिक्कको विशाल सेतो ड्यागोवा (चैत्याकार स्तूप) सहरकै महत्वपूर्ण ‘ल्याण्डमार्क’ का रुपमा थियो। त्यसले ओगटेको फराकिलो परिसरभित्र एउटा नपत्याउँदो कोठामा ‘चाइनिज बुद्धिष्ट एसोसिएसन’ को कार्यालय थियो। यही संस्थाले हामीलाई चीन निम्त्याएको थियो।

हाम्रो भ्रमण उद्देश्य नै चीनमा बौद्धधर्म प्रभावबारे अध्ययन गर्नु थियो। यसअघिको लेखमा उल्लेख गरेझैं काठमाडौंमा आयोजित विश्व बौद्ध सम्मेलनले त्यो भ्रमणको आधारभूमि तयार पारेको थियो। सम्मेलन भएपछि चीनबाट आएको प्रतिनिधिमण्डलले हामीलाई निम्ता गरेका थिए। धर्मोदय सभाको कार्यकारिणी समितिका अध्यक्ष भिक्षु अमृतानन्दको नेतृत्वमा हामी छ जना उता पुगेका थियौं। त्यतिबेला म पनि समितिमा सदस्य थिएँ।

काठमाडौंबाट उडेको विमान ढाका हुँदै बर्मा पुग्दा रात परिसकेको थियो। बर्मामा नेपाली भिक्षुहरू हामीलाई पर्खेर बसेका थिए। त्यस रात रंगुनमै बन्दोबस्त गरे। त्यसपछि सीमापारिको चिनियाँ सहरमा लगिदिएका थिए। अहिले सम्झँदा कुनमिङ सहर हो कि जस्तो लाग्छ।

त्यहाँबाट अर्को विमानले हामीलाई बेइजिङ पुर्याएको थियो।

यसरी पुगेको बेइजिङमा कुनै नेपालीले बनाएको त्यस्तो भव्य संरचना अर्थात् ड्यागोवा देख्न पाएपछि भ्रमणदलका हामी सबै असाध्यै प्रभावित भएका थियौं। चिनियाँहरूले त्यो संरचना र त्यसलाई बनाउने नेपाली कलाकारबारे छापिएका पुस्तकसमेत दिए।

ती कलाकार थिए, हामीकहाँ बलबाहु पनि भनिने अरनिको। चीनमा उनलाई आनिक भनेर चिन्दा रहेछन्।

अहिले त त्यो परिसरमा अरनिकोको पूर्णकद सालिक र नेपाली भाषामै उनका बारेमा उल्लेख गरिएको देख्न पाइन्छ। यो भर्खरैको कुरा हो। २०५९ सालमा अरनिको समाजको सक्रियतामा त्यो सालिक स्थापना भएको हो।

झन्डै साठी वर्षअघि म त्यहाँ पुग्दाको कुरा अर्कै थियो।

कहाँ म बौद्ध धर्मको प्रभाव बुझ्न चीन गएको मानिस, कहाँ तेह्रौं शताब्दीका अर्का नेपाली विभूतिसँग नजिकिन थालेँ। मेरानिम्ति अर्को आश्चर्य मध्यकालमै तिब्बत हुँदै बेइजिङ पुगेका उनी त मेरै थलो ललितपुरका प्रतिभा रहेछन्।

सन् १२४४ मा जन्मेका पिता लाखाँना र माता सुमाखचीका सन्तान अरनिको। अरनिकोकी नेपालमा श्रीमती चयाथा थिइन्। चीनमा थप नौ विवाह गरेका थिए। तीमध्ये उतैका रजौटाकी छोरीहरू पनि थिए। ल्याइते श्रीमतीहरू पनि थिए।

अरनिको चीनसम्म पुग्दाका सन्दर्भ पनि रमाइला छन्।

तिब्बतमा ब्रह्मपुत्र नदीको दक्षिणतिर त्रोम नदी बग्छ। त्यसैको किनारमा शाक्या बस्ती छ। त्यसैको तल पर्ने शाक्या गुम्बा काठमाडौं उपत्यकाबाट सबभन्दा नजिक पर्ने महत्वपूर्ण गुम्बा थियो। नेपालका बौद्ध विहार र यो गुम्बाबीच नजिकको सम्बन्ध थियो। यो गुम्बाका संघनायक थिए पाहसपा।

तत्कालीन चीनमा कुब्लाइ खाँ असाध्यै शक्तिशाली शासक भएका बेला विद्वान पाहसपाले खुबै रिझाएका थिए। कुब्लाइ खाँले यिनै पाहसपालाई आफ्नो राजगुरु बनाई बौद्ध धर्मदर्शनको दीक्षा ग्रहण गरेका थिए। फलस्वरुप सम्राटले पछि यिनै पाहसपालाई तिब्बती क्षेत्रको धर्मानुशासक बनाएर पठाए।

यसरी तिब्बत फर्किएका पाहसपाले आफ्नो शाक्या गुम्बाको चौतर्फी विकास योजना बनाए। उनले नै नेपालबाट सय जना पोख्त वास्तुकार तथा शिल्पकारहरूको टोली पठाइदिन नेपाल नरेशसँग अनुरोध गरेका थिए।

यसरी गएको ८० सदस्यीय टोलीका नेतृत्वकर्ता थिए, अरनिको।

अरनिकोले शाक्या गुम्बामा एउटा अग्लो मन्दिर र त्यहाँ राख्न शाक्यमुनि बुद्धको विशालकाय सूवर्ण मूर्ति बनाएका थिए। त्यसबाहेक सूवर्ण चैत्य र अनेकन बौद्ध मूर्तिहरू पनि बनाएको पाहसपाले नै सुनको अक्षरले लेख्न लगाएको ‘कंग्यूर’ र ‘तंग्यूर’ जस्ता बौद्धधर्मका ग्रन्थमा उल्लिखित छ।

कुरा यतिमा सकिएन। अरनिकोको प्रतिभाबाट प्रभावित पाहसपाले उनलाई लिएर सम्राट कुब्लाइ खाँको दरबार पुगे। बाँकी नेपाली कलाकार तिब्बतै बसे। उता शक्तिशाली सम्राट कुब्लाइ खाँको दरबार पुगेका अरनिकोले चीनमा रहँदा तयार पारेका सिर्जनाको ठूलै सूची छ। उनी दरबारको अत्यन्त निकट शक्तिशाली व्यक्ति भए।

यो सब हामीलाई थाहै थिएन। हाम्रो त्यो पहिलो चीन भ्रमणभन्दा अघि नेपाली समाजमा अरनिको यसरी बेइजिङ पुगेको सन्दर्भ आमचर्चामा आएकै थिएन। यसको अर्थ, मभन्दा पहिले कसैले यसबारे उल्लेखै गरेका थिएनन् भन्ने चाहिँ होइन।

लुसिनो पेटिक भन्ने एक जना इटालियाली विद्वान थिए। उनी त्यसै मुलुकका अर्का विश्वप्रसिद्ध विद्वान गुसेप तुच्चीकै समूहमा नेपाल आएका थिए। यो २००७ सालपछिको कुरा हो। तुच्चीका बारेमा त मैले कर्णालीकै सन्दर्भमा यसअघि नै उल्लेख गरिसकेको छु। त्यतिबेलै साथमा आएका लुसिनोले पनि पूर्वीय सभ्यताबारे गहन अध्ययन गरेका थिए।

लुसिनोले यहाँ भएभरका अभिलेख जम्मा गरेर अनुसन्धान गरेका थिए। त्यो अभिलेखका आधारमा उनीहरूको जत्तिको आधिकारिक, प्रामाणिक इतिहास कसैले पनि लेखेनन् होला। ‘मेडिभल हिस्ट्री अफ नेपाल’ ग्रन्थ तयार पारेका थिए। त्यसमा मध्यकालीन नेपालका सारा तथ्य र मितिसहितको अभिलेखलाई आधार देखाइएको छ।

त्यही ग्रन्थको एउटा परिशिष्टमा तेह्रौं शताब्दीका अरनिकोबारे पनि एउटा सानो सन्दर्भ थियो। ‘कलाकार अरनिको चीन पुगेका थिए। उनको वर्णन चीनको युआन वंश इतिहासमा पाइन्छ’ भनिएको थियो।

अरनिकोबारे योभन्दा बढी न उक्त ग्रन्थले खुलाएको थियो, न हामीले नै यसबारे चासो राखेका थियौं। मैले पनि अरनिकोबारे चीन पुगेरै थाहा पाएको हुँ।
पहिलो भ्रमणमा यस्ता महत्वपूर्ण नेपाली कलाकारबारे थाहा पाए पनि त्योबेला धेरै विस्तारमा बुझ्न पाइनँ। हामी एउटा निश्चित उद्देश्यका निम्ति चीन पुगेका थियौं। र, बेइजिङबाहेक बौद्ध सम्पदा भएका सहर पनि पुग्नु थियो। यस्तो हतारमा अरनिकोबारे गहन अध्ययन सम्भव थिएन।

त्यसका लागि म बारम्बार चीन पुग्नुपरेको थियो।

तै अरनिकोबारे एउटा छोटो लेख पहिलो भ्रमणबाट फर्कनेबित्तिकै प्रकाशित गरेको थिएँ। नेपाल आउनासाथ प्रथम जननिर्वाचित सरकारले मलाई भर्खर गठन गरेको सँस्कृति तथा पुरातत्व विभागको निर्देशक नियुक्त गरेका थिए। त्यही हैसियतमा मैले लेखेका थुप्रै लेखमध्ये अरनिकोबारे पनि थियो।

दोश्रोपटक चीन पुग्दा मेरो उद्देश्य थियो, क्याम्पोसुयेन (पेकिङ ब्रोडकास्टिङ इन्स्टिच्यूट) का चिनियाँ विद्यार्थीलाई नेपाली भाषा सिकाउने। त्यहाँ पुगेको केही महिना पनि भएको थिएन, एउटा नचिताएको परिस्थिति आइलाग्यो। चीनमा अचानक माओत्सेतुङले साँस्कृतिक क्रान्ति घोषणा गरे र व्यापक धरपकड सुरु भयो।

यस्तो अवस्थामा अरनिकोले बनाएको श्वैत चैत्य अवस्थित ‘म्याउ यिङ श’ परिसरको मूलढोकामै ताल्चा लगाइयो। त्यसपछि श्वेत चैत्य पुग्न असम्भव भयो। चार वर्षसम्म पेकिङमै बसे पनि अध्ययन अन्वेषणका काम अगाडि बढेन।

मेरो छटपटीले थामिएर बस्न दिँदैन थियो। त्यसैले त्यो चैत्य रहेको फुच्छमन मार्ग भएर ओहोरदोहोर गरिरहन्थेँ र पर्खाल बाहिरैबाट भए पनि नियालेर फर्किन्थेँ। बाहिरैबाट भए पनि त्यस श्वेत चैत्यको विशाल गर्भगृह र गगनचुम्बी छत्रयुक्त त्रयोदश भुवनसहितको सुनको गजुर हेरेर चित्त बुझाउँथे। बसाइ अवधिभर कैयनपल्ट त्यसै गरेँ।

सौभाग्यवश २०३७ सालमा फेरि रेडियो पेकिङको नेपाली प्रसारण सेवामा सघाउ पुर्याउने दायित्वका साथ तेश्रोपटक चीन गएँ। यो भ्रमण भने मेरोनिम्ति अरनिको खोजीका हिसाबले असाध्यै महत्वपूर्ण बन्यो।

मैले अघिल्लो भ्रमणमा नेपाली भाषा पढाएका विद्यार्थीहरू पेकिङका जिम्मेवार ओहोदामा पुगिसकेका थिए। उनीहरू रेडियो पेकिङदेखि लिएर परराष्ट्रसेवा हुँदै अध्ययन संस्थान र विभिन्न परियोजनामा छरिएर काम गर्न थालिसकेका थिए। त्योबेला साँस्कृतिक क्रान्ति पनि सकिएर चीन अर्कै उमंग र उत्साहका साथ अघि बढ्न थालिसकेको थियो।

म पेकिङ पुग्नासाथ अर्थात् २०३७ साल असार १९ गते सिन्ह्वा समाचारले श्वेत चैत्य पर्यटकनिम्ति खुला गरेको समाचार प्रकाशित गरिदियो। यसरी सबै हिसाबले मेरोनिम्ति त्यो भ्रमण अरनिकोबारे बुझ्न उपयुक्त हुँदै गयो। लामो समयदेखिको मेरो मनोकांक्षा पूरा गराउन त्यतिबेला नेपालबाटै एउटा निजी परियोजना सुरु भएर थप सघाउ मिल्यो।

मेरा चिनियाँ विद्यार्थीले मलाई पेकिङ विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा पहुँच बनाइदिए। विशेषतः अरनिकोसम्बन्धी अध्ययन-अन्वेषण सामग्रीको मूलश्रोत मानिएको ग्रन्थ ‘स्वएलौची’ उपलब्ध भयो। विद्यार्थीले त्यसमा लेखिएका कुरा व्याख्या पनि गरिदिए। पेकिङ विश्वविद्यालयअन्तर्गत दक्षिण एसिया अध्ययन संस्थानका सह-प्राध्यापक वाङ होङबाट पनि सहयोग पाएँ।

श्वेत चैत्य अवस्थित म्याउ यिङ श महाविहारका तत्कालीन प्रमुख याङ यी र चेन् स्याउ सूले पनि मलाई धेरै सहयोग गरेका थिए। चीन मात्र होइन, जापानका लागि तत्कालीन राजदूत बद्रीप्रसाद श्रेष्ठले मलाई अरनिकोबारे जापानी विद्वानहरुको खोजपूर्ण लेख उपलब्ध गराइदिएका थिए। एक हिसाबले भन्ने हो भने मैले त्यसबेला चौतर्फी सहयोग पाएको थिएँ।

यसरी इटालियन विद्वानले पहिले नै सानो ठाउँमा वर्णन गरेको हाम्रो इतिहासका महत्वपूर्ण नायकलाई बेइजिङमा फेला पारेर आम नेपाली पाठकसम्म ल्याउने काम भने मैले नै गरेको थिएँ। लुसिनो पेटिकले त नेपालको मध्यकालीन इतिहासबारे ग्रन्थ लेखेका थिए। त्यसमा उतिबेला खासै सम्बन्ध नरहेको चीनबारे उनी धेरै गहिराइमा गएका थिएनन्। केवल एक ठाउँमा अरनिकोबारे उल्लेख थियो।

मैले भने चीनबाट फर्केपछि त्यहाँ देखे-भोगेको आधारसमेत समेटेर अरनिकोमै केन्द्रित भएर लेखेँ। त्यसबाट बल्ल अरनिकोको कुरा आयो। नेपाल भाषा परिषदबाट अरनिकोमै केन्द्रित महाकाव्य निकालेको थिएँ। त्यो सुरुमा मेरो मातृभाषामा थियो। पछि नेपाली र अंग्रेजीमा पनि छापियो। त्यसैगरी विस्तृत जानकारी लिएर अरनिकोमाथि नै ‘कलाकार अरनिको’ शोधग्रन्थका रुपमा अर्को किताब साझा प्रकाशनबाट निकालेँ।

उक्त किताब हालै मात्र प्रधानमन्त्री केपी ओलीले चीन भ्रमणबेला लगेछन्। महत्वपूर्ण भेटघाटमा उपहार दिन साझा प्रकाशनबाट ३५ प्रति लिएर गएको जानकारी मलाई त्यहाँका महाप्रबन्धकले दिएका थिए।

अर्थात्, मैले लेखेका किताब अहिले पनि राजकीय भ्रमणको अंश बनिरहेका रहेछन्।

मेरो चीन बसाइ र अरनिकोबारे थप अनुभव र जानकारी आगामी श्रृंखलामा उल्लेख गर्नेछु।।

( सेतो पाटी,  साउन ७,२०७५ बाट साभार )

यात्रा संस्मरण ; अष्ट्रेलिया ( संकलन )

     

( travelozland.com बाट साभार गरिएको । )

Rail Travel Australia

Australia is a great destination when you are planning a foreign tour. Most of us think about the expensive destinations like Europe, America or at least Switzerland. Have you ever thought of something different – a tour full of adventure, thrill, excitement and that too in an affordable budget? Yes, you read it right. You easily can plan for a budget tour in Australia. Travelling by train in this country is simply awesome. You can visit all of the top destinations in Australia by the railway comfortably. Australia is a large country, so the distance between the major cities are rigorously lengthy.

What can be a better option to see the countryside of Australia by a smooth rail journey? You can consult with the journey planner online to check which train route connects the capital cities. Surely you will find different regions covering by different railways throughout the country. Then you have to plan your tour accordingly by selecting the most comfortable one.

Let’s discuss some of the most popular train routes here. You will get a clear picture what to choose and what will be the best option according to your requirement and budget. You should keep in mind if you want a budget tour train travel is the best option.

Most Popular Railways Throughout Australia:

1. Brisbane-Rockhampton:

Tilt Train: if you want to access the coastal areas of Queensland between Brisbane and Rockhampton, this is the best route to opt for. It will provide their passengers with an easy and comfortable journey for both the business and economy classes along with the tasty meals.

2. Indian Pacific:

You can access the total area from the Indian Ocean to the Pacific Ocean with this impressive rail journey. Here you will experience the world’s greatest and as well as the longest rail journey. The beautiful sceneries of the Blue Mountain, the rural countryside of Australia, Broken Hill and other mesmerising sights are waiting for your appreciation. It will reach you to the west coast of Australia.

3. The Ghan: if you want to explore the diversity of beautiful Australian landscape, you can board here from Adelaide or Alice Spring. They offer their passengers two types of comfort journey – one is red service sleeper, and gold service sleeper is the second one. Now, you can enjoy the exotic experience of the splendid natural beauty of Australia.
4. Spirit of the Outback: through the 1300 km journey from Brisbane to Longreach, this railway offers their passengers a fully air-conditioned sleeper and seating facilities with comfortable overnight accommodation. It is the perfect choice to explore the Queensland’s outback and Longreach both. It will fit your budget too.
5. NSW Train Link: here you will get the relaxed accommodation with the first class and standard economy seats. Also, you can avail the sleeper accommodations in an overnight route. Through New South Wales you can reach to Melbourne from Brisbane.

How Will You Fit Your Tour Into a Selected Budget?

These are the possible and most popular train routes throughout Australia. Depending on your destination planning, you can choose anyone from the routes mentioned above. It will keep your tour in the budget with lots of excitements.

The main problem with Australia tourism is its diversity. No one can cover the whole country at a time. You have to divide your tour into regions. As the country is very large, it is tough to plan a Budget trip to Australia. We are trying to enlist necessary tips which you can follow to make a budget trip.

First, put Australia in your perspective. Determine what you want to do during travelling. Do you know it is the 6th largest country in the world and the land size is as vast as the mainland of USA is? So, you need a concrete plan about where to start visiting Australia and how to do it. Also, you have to keep in mind whether most of the top destinations are covering by your travel plan. Most of the travellers don’t come with proper imagination and projection regarding the huge size of this country. Consequently, they end up with all wrong planning.

Second, make a list of your must-see places and then plan accordingly. You should consider a map while planning otherwise; you may have to travel for long unnecessarily. One best way to choose your destination is to select according to a train route. As we have stated earlier, Australia is well-connected with numerous combinations of train routes. You simply can choose one of them and make your travel plan just following the route.

Make Your Plan

How will you make your plan depending on the days you have on your hand? For example, you have a week to spend here. The best option is to choose one region but cannot be more than two regions. Otherwise, you cannot enjoy the excitements of all the places meticulously. Precisely, you have to plan your tour depending on the number of days you are going to spend in Australia.

Since Australia is full of scenic beauties and lots of tourist places to be explored, so, any of the situations, you are going to have loads of excitements and thrills.

A tourist should have to visit most of the top places in Australia on the first tip to here. So, now we are going to discuss top 10 must-visit places in this country. It will help you to chalk out the train route. It is world’s largest island. Spanning through the Indian Ocean and Pacific Ocean, there are so many places to explore and enjoy. You can just relax on an exotic sun-kissed beach with your family and friends. On the other hand, you can experience the actual lifestyle of the traditional people here. This country has stored assorted experience for every type of tourist. You have to select your priority and preference. Then it will be easier to plan your dream destination in Australia. Here we are offering you a simple overview of the most visited top places in this country.

Adelaide:

This 5th largest city is the capital of South-Australia. This is known as the city of churches. This is a historical place with lots of colonial architectures.

Sydney:

This metropolitan city is most popular for its beach life. Those who want to spend their holiday sunbathing on an exotic beach; Sydney is the ideal place for them. Bondi beach is the most popular beach here. Also, you can take a leisure stroll along the harbor bridge of Sydney. The opera house, museum, the royal botanic garden are the other attractions for the tourists.

Auckland:

This is the perfect place for those people who want to experience the unique traditional flavor of the local Australian culture. Auckland is also offering great beach views and experiences to the tourists. The black sand beach with crystal clear blue water and the beautiful volcanic peak will simply make you mesmerize.

Tahiti:

If you are a nature lover, this is the dream place for you. Tahiti is full of amazing natural beauties. Those beautiful mountains, tumbling waterfalls and picturesque landscapes will leave you spellbound. This place is also popular for beautiful beaches. Papenoo beaches, La Plage de Maui etc are the names of some popular sandy beaches there.

Melbourne:

This city is important because this is the events capital of Australia. Melbourne food and wine festival is one of the biggest festivals here. This is the centre for the Australian open. You also can visit here during non-festive times. This city has stored so many attractions for the tourists. You can experience varieties of tourist activities here.

Brisbane:

This is the best place where you can get acquainted with the actual Australian culture. On the other hand, this place offers the tourist a modest skyline with a humble city where the people are truly friendly.

Gold Coast:

This is the perfect tourist place with lots of varieties. From the exotic laid-back beach relaxation to the thriving city – each and everything you will enjoy here. On a perfect holiday trip, just relax your soul and mind here in the beach. This beach is very popular among the surfers. Those who love to surf travel here from around the world. In the city surroundings you will find zoos to visit, theme park to enjoy, glow worm caves etc.

Great Barrier Reef:

If you love the natural wonder and amazing beauty, this is the perfect place for you. You have to go underwater to see the complete reef. Surely, it will be your lifetime experience. The diversity of the sea-lives makes travels spellbound. It will make your Australia trip more attractive and memorable.

Bora Bora:

This is the best honeymoon place among Australia. You will experience the amazing aquamarine waves, volcanoes and the flourishing jungles.

Queenstown:

If you love adventure sports, this is the dream place. Bungee jumping, skydiving, river rafting and other adventurous activities are popular here.

Now, you have a clear idea about the places and their attractions. A rail travel Australia will cover most of these attractive places in Australia. You just need to choose your perfect one according to your budget and number of days in your hand.

कर्णालीका घोडावालीहरु

( रचनाकार- सरला गौतम, २०७५आषाढ २ को कान्तिपुरबाट साभार  ।)

सूर्य पनि अस्ताउन मात्र आउँछ भनिन्छ पश्चिममा । तर, सूर्यभन्दा तेजिला राप बनेर पश्चिमका छोरीहरू उदाउँदै छन् । कोही घोडचढी बनेर, कोही कराँते ब्ल्याकबेल्ट त कोही मुलुककै कम उमेरका उपमेयर बनेर दिदीबहिनीहरू पश्चिमबाट उदाइरहेका छन्, देश–दुनियाँलाई देखाउने गरी ।

उसले घोडाको लगाम जोडले समाती । कर्के नजरले हामीलाई हेरेर भनी, ‘गए जाऊ, नगए बाल छैन । तिमीले जति भन्यौ, उति पैसामा हामी जाँदैनौं ।’

चार जना किशोरी रारा ताल छेउको मिलीचौरमा सवारी कुर्दै थिए । उनीहरूको मोल हामीले घटाउँदा झन्डै आगो भए । एउटीले सबैको स्वर आफंैमा समेटेर हामीलाई डाँकोले टिपी । हामी मरीच चाउरिएझैं भयौं । अलि आँट निकालेर लोकल–टोन ल्याउने प्रयास गर्दै मैले भनें, ‘अरे वा, कर्णालीका छोट्टी हो । क्या दादागिरी छ है... ।’ जिस्केर कुरा गरेपछि उनीहरूको तापमान उत्रियो । शीतल भएर मुस्काए ।

कालिकोट जुम्ला सडकखण्डकै चिनारु गुरुजी नवराज शर्मा साथमै थिए । बाह्र वर्षदेखि यही बाटोमा अनेकौं डनको रवाफ झेलेका छन् उनले । उनकै बसमा मुगु पुगेकी थिएँ म । संयोगले रारा जाने बाटोमा भेटिए । परिवारसहित घुम्न आएका । डनहरूको सान उनका लागि के नौलो भयो र ? बाटैमा कति पटक मैले नै देखें । यहाँ कुरो लेडी–डनहरूको थियो । ‘कर्णालीका छोरी लुसुक्क परेर निहुरिमुन्टी लाएर छाउगोठमा मात्र बस्दा रहेनछन्,’ उनकी जहान भन्दै थिइन् । पहिलो पटक कर्णाली टेकेकी थिइन् उनले । रारा घुम्न जाँदा देखिन्, केटीहरूले सानसँग घोडा हाँकेको । मान्छे डाकेको । पैसा घटाउनेको सातो टिपेको ।

घोडावालीहरूको हँुकार छेउमा बसेर ट्वाँ परेर हेर्दै थिए, मोटरवाला गुरुजी । अन्तत: आफ्नो सानो छोरालाई एउटा घोडामाथि राखेर फोटो खिचाई उनले धोको मेटे । अनि लुखुरलुखुर हामी सँगै रारा तालतिर रवाना भयौं ।
***

साथीभाइलाई बिदा गरेपछि रारा किनारैकिनार हिँड्दै थिएँ । अर्को घोडावाल भेटिए । ठिटोले झोलामै लोकसेवा आयोगको एक ठेली पुस्तक बोकेका थिए । डाँडाकाँडा तालतलैया चहार्दै पढ्ने बानी रहेछ । उनले निकै कर गरेपछि म उनको घोडामा बसें । घोडावालले आफ्ना कुरा सुनाउँदै गए । मैले राराको नीलो दहमा नजर फाल्दै कुरा सुनिरहें । बस्ने ठाउँ नजिक पुगें । घोडावाल फर्किए । पाइलैपिच्छे किस्सा हुन्छन् यसरी हिँडेपछि ।

रारालाई बडो कठिनसँग बिदा गरेर ताल–बाटो माझखर्कतिर लम्कँदै थिएँ । अगाडि एउटा, पछाडि एउटा झोलाले सकस दिइरहेको थियो । नीलो रारा र नीलै आकाशले ढाडस । विपरीत दिशातिरबाट आइरहेका मान्छेलाई सोधें— बिर्खमान रोकाया घरै छन् ?

उनले भने, ‘मै त हुम् ।’

यसरी आठ वर्षमा दोस्रो पटक भेट । बाटैमा † उबेला पूरै रारामा पर्यटक भनेको म र मेरा दुई जना साथी । बिर्ख दाइले के बिर्सन्थे ? उनले भने, ‘देख्दासाथै चिनिसकेको थिएँ । न अर्कै हो कि भनेर म पहिला नबोलेको ।’ के चाहियो ? हामी थचक्क बाटैमा बसेर बात मार्न थाल्यौं ।

टकटकटकटक... परैबाट घोडाको टाक सुनियो । दुवैका नजर त्यतै परे । घोडा नजिक आयो । सामुन्नेमा उभिएर घोडावालीले लगाम समात्दै ब्रेक लगाई । बिर्खमान दाइतिर हेरेर भनि, ‘बा मैले आज दुई हजार कमाएँ, तिम्लाई दिम् कि आमालाई ?’

आठ वर्षअघि फुटेका गाला र हातगोडा लिएर चुलो वरिपरि घुमेकी यही केटी हो र ? म कसरी पत्याऊँ । त्यतिबेला बिर्खमान दाइकोमा बास बसेका थियौं हामी । रारा तालमा बस्न मिल्ने होटल थिएन । श्रुति र दीपेन्द्र घोडा चढेर उनकोमा आएको गहुँको रोटी खाएको कुरा उनले सुनाएका थिए । अहिले उनकै छोरीले घोडाको लगाम समातेकी थिई ।
मिलीचौरमा भेटिएका घोडावालीहरू एकपछि अर्को गर्दै आँखामा नाचे ।

मैले आँखा ट्वाल्ल पारेर सोधें, ‘कर्णालीका छोरीले घोडा हाँक्न थाले दाइ !’
बिर्खमान दाइले सहजै भने ‘हाँक्दा ।’

फिल्मी शैलीमा म आश्चर्य मान्न खोजे पनि बाबुछोरी दुवैले खास मतलब गरेनन् । मैले फेरि सोधें, ‘कमाउन थाले है ?’
बिर्ख दाइले भने, ‘कमाउँदा नापो नापो (अलिअलि कमाउँछन्) ।’ मलाई के के न लागेको कुरा उनीहरूलाई केही न केही । हैट !

छोरीले दिएको पैसा बिर्ख दाइले गोजीमा हाले । उनलाई गमगढी बजार भर्न जानु थियो । मेरो एउटा ब्याग सुशीलाले समाती । सदरमुकाम नगई उनी मलाई लिएर घरतिरै फर्के । हामीलाई हेर्दै हाँस्दै सुशीलाले हावामा वेग हानी । टकटकटकटक... !! घोडाको पदचाप पर पुग्ने बेलासम्मै सुनियो ।
***

मुगु आइपुग्नुअघि म कालिकोट थिएँ । कालिकोटको गाउँ रासकोट जाने मेसो जुर्‍यो । वरिपरि डाँडाकाँडा । तल नदी । रासकोट गाउँको फराकिलो चौर । आकार–आकारका नेपाली झन्डा हावामा हल्लिरहेका । पूरै गाउँ उल्टेर राता पहेंला, हरिया लुगामा अनुहारभरि रमाइलो भरेर मैदानतिर नजर फालिरहेका । राष्ट्रिय गान, खेलाडीको गान । पूरै गाउँ गुन्जायमान । राष्ट्रपति कपका लागि खेल हँुदै थियो । भलिबल खेलाडी किशोरीहरू हावामा बल बत्ताउँथे । हावाको वेगसँग उनीहरू पनि बत्तिरहेको ‘नजारा’ साच्चै लोभलाग्दो थियो । भलिबलमा किशोरीहरू रमाइरहेकै बेला निरुता शाहीसँग कुरा गर्ने जुक्ति निकालें । उनी तेक्वान्दोमा राष्ट्रिय खेलाडी । भलिबलको क्षेत्रीय खेलाडी । चैतको अन्त्यको गर्मी अनि भर्खरै खेलेर पसिनामा डुबेको उनको ज्यान । रातोपिरो देखिन्थिन् । डरलाग्दा भीर चिरेर उनको सपना कसरी उड्यो होला भुरुरुरुरु !

निरुताले घरको काम गरिन्, स्कुल गइन्, खेलमा लागेको मन लागिरहन दिइन् । प्राक्टिस गर्ने समय चोरिन् । उनको रुचि कसरी पलायो खेलमा, त्यो पनि तेक्वान्दोमा ? त्यसरी नै पलायो, जसरी पलाउँछ ढुंगाको कापमा पीपल । मनले दियो आवाज । उनले सुनिन् । त्यसैको पछि लागिन् । त्यो कन्दरामा सिकाउने गुरु मिल्न मुस्किल थियो । सिकेर जिल्ला छिचोलेपछि क्षेत्रीय तहमै घुलमिल हुन मुस्किल थियो । भाषा नै अलग थियो । उनलाई नमिठो लागिरहन्थ्यो—अरू जिल्लाका मान्छेले आफू बोलेको नबुझ्दा । बिस्तारै राष्ट्रिय स्तरको खेलाडी बनिन् । जिल्लालाई एकपछि अर्को गोल्ड मेडल दिइन् । अनेक पिरलोकै बीच संघर्ष चलिरह्यो । सामूहिक प्रतिस्पर्धा भएको बखत कर्णालीका लागि टिम नपुग्ने । कुन बेला समय निकालेर खेलुन् यो भेगका छोरीले र मिलोस् टिम ? खिन्न हुन्थ्यो निरुताको मन । भन्थिन्, ‘सिंगल–सिंगल भिडेको बेला त हान्थें गोल्ड मेडल । अरू बेला टिम नै नपुग्ने । भाषा पनि नौलो लाग्ने । आफ्नै देशमा परदेशीजस्तै... ।’

खेल हेरेर छेउतिर उभिरहेकी वाइसवर्षे कांग्रेसा बुढा सिरहाबाट सीएमए गरेर गाउँ फर्केकी रहिछन् । लोकसेवा आयोगको तयारीमा रहेकी उनलाई गाउँमा गतिलो स्वास्थ्य चौकीको अभाव बिझाएको रहेछ । ‘अहिले त पहिलाभन्दा धेरै राम्रो भएको छ, छोरी–चेलीका लागि । पहिलाको तुलनामा बदलाव पनि राम्रो छ,’आफ्नो भेगका लागि उनी आशावादी देखिन्थिन । भन्थिन्, ‘छोराहरूले गर्ने भनेका सबै काम गाउँका छोरीहरूले गरेको हेर्न मन छ ।’ बिहानभरि चुलोचौको, दिनभरि खेतबारी, फेरि घरधन्दा । बजै, जिजुबजै र आमाहरूका सप्पै सपनाहरू डल्लो परेर उनीहरूका आँखामा सलबलाइरहेको थियो । हिँड्नु त धेरै छ नि बाटो । पाइला नाप्दैछन् तन्नेरी छोरीहरू । कालिकोटे केटीहरूको जोसले आफंै जोसिली हुँदै थिएँ म । यही जोसको भरमा पुगें मुगु ।

मुगु गमगढीमा भेटिइन्, दीक्षा थापा । चौध वर्षकी भइन् उनी । कराँतेमा विद्यालय स्तरको नेसनल च्याम्पियन । ब्ल्याकबेल्टवाली केटी । आमाबा सुर्खेतमा बस्छन् । उनले त्यहीं आफ्नो कराँतेको करामत देखाएर राष्ट्रिय स्तरमा नाम पनि बनाइन् । ‘खेलेर छोरीले ज्यान बिगार्ने भई,’ बाबुले अहोरात्र चिन्ता गर्थे । त्यही भएर पठाइदिए मामाघर मुगु । दीक्षाकी हजुरआमासँग म उनको घर पुग्दा उनको शरीरको फुर्तीले मलाई कायल पारेको थियो । आफ्ना रामकहानी सुनाउँदै थिइन्— हजुरआमा गौरी चौलागाईं । भिडियोमा उनका बात भरेर म मेरो धन्दा गर्दै थिएँ । हामीलाई हेर्दै मेसिनको तालमा घरको काम गर्दै थिई सानी केटी । यता गौरी भन्दै थिइन्, ‘अब पनि काँचुली नफेरेर सुख यो कर्णालीले ? हाम्रा खुन–पसिना बग्याका छन् । यो कन नबदली धाइ सुख ?’

राति हजुरआमा छिमेकीलाई भेट्न हिँडेपछि दीक्षाले मसँग रहरको बिस्कुन खोलिन् । सपनामा जो–जो भिलेन भएर आए पनि किक हानेर लडाउने योजनामा छन् दीक्षा । नौ कक्षा पढ्दै गरेकी फुर्तिली ठिटी । एसएलसी दिने बेलासम्म मुगुमै फुलाउनेछिन्— कराँते खेलेर नामी हुने सपना । यहीं पनि उनले जिमखाना फेला पारेकी छन् । लुकेरै जान्छिन् जिमखाना । कति गरें, उनले फोटो खिच्न मानिनन् ।

हिँड्ने बेला ढोकाबाट हेर्दै गरेकी दीक्षालाई जिस्काएर मैले मारें क्लिक । सबसँग लुकाएर आफ्नो मिसन गुमनाम छन् उनी मुगुमा । सबै धन्दा सकेपछि, चोरेर समय जिम जान्छिन् उनी । रक सोलिड उनको ज्यान हावामा मुक्का लाउँछ र बाधाहरूलाई भन्छ— पख्लास् !!

यसरी भेटिने मान्छेहरू मनबाट जानै मान्दैनन् । झन् त्यही भेगमा भएको बेला त मनको गरामा मोहियानी हक लाएर बस्छन् । यता राराबाट हिँड्दै म बाजुरा जाँदै थिएँ । कलिलो घाम वैशाखको भए पनि मनोरम थियो । मन किन हो, सिमलको भुवासरि थियो । बाटो बन्दै गरेको दृश्य । मान्छेहरू बान्नामा आड लाएर गफिएको दृश्य । बथानका बथान भेडा लिएर लेक हिँडेका गोठालाहरू । ढुंग्रे फुली र कालो चोलीमा काममा हिँडेका महिलाहरू । हेर्दै, अडिँदै, बात मार्दै हिँड्थे उनीहरू ।

मुगुकै खत्याड गाउँपालिकाको सेरी भन्ने ठाउँमा उभिएर बाटो खनेको हेर्दै थिएँ । पहिरो गएको भीरको भागमा मान्छेहरू ज्यान अडाएर मर्मत गर्दै थिए । भिरालो ठाउँमा उनीहरूले गरेको काम खिच्दै थिएँ । एउटी केटी नजिक आएर मलाई हेरिरहिन । म मुस्काएँ मात्र । अघि बढें । उनले मेरै चालसँग चाल मिलाइन् । यसो हेरें । बोल्लिन्जस्तो लागेन । फेरि अघि बढें । उनी मेरै चालमा सँगै हिँडिन् । अनि रोकिएँ । कुरा गर्न थालें । उनको कुरा गराइको छाँट देखेपछि मैले भिडियो अन गरें । पछाडि घाँसको भारी छ । अगाडि पेटमा बच्चाको भारी । अनुहार छ उज्यालो । आँखामा खेलिरहेको दुई ज्यानको भविष्य ।

सरिता विक उन्नाइस वर्षकी भइन् । पेटमा उनको नौ महिना लागेको बच्चा छ । दस कक्षा पढ्छिन् । स्कुल जान्छिन् । बताएर बताइनसक्नु दलितको व्यथा तर कम हँुदै गएको छ भन्छिन् उनी । सँगै नखाने, छोइछिटो गर्ने अझै केही बाँकी छन् । धेरै त तह लागिसके । चुनाव भएपछि, दलित भनेर धकेलिएका महिला जनप्रतिनिधि बने । यो देख्दा त सरिताको मन धपक्कै भयो रे । पहिला पढे, के नपढे के भन्ने लाग्थ्यो । अब त चुनाव लड्न पाइने, नेता हुन पाइने दिन आए । सबैका पछि बस्ने मान्छे अरूलाई पछि लाएर अगिअगि हिँड्ने दिन आए । हैन, पढ्नैपर्छ । जुन अवसरको पनि ढोका खुल्न सक्छ । उनलाई यस्तो लागेपछि स्कुल छोडिनन् । पढेरै आफूले चाहेजस्तो मान्छे आफंै बन्ने रहर उनले बोकिहिँडेकी छन् । सूर्यमुखीझंै फक्रिएको उनको आत्मविश्वासले अनुहारको चमक नै बेग्लै बनाउँथ्यो । जति कुरा गरिन्, हाँसेरै गरिन् । अहिलेसम्म जति फेरियो–फेरियो, बाँकी बदलाव हाम्रो आँट र कामले बोक्छ भन्नेमा उनी निर्धक्क थिइन् ।

उनको अनुहारको अलिकति उज्यालो मैले चोरेर उज्यालिएँ । उनको तागत सुटुक्क सापटी लिएँ । यात्रा मेरो निकै बाँकी थियो । उनी आफ्नो बाटो लागिन् । मैले हेरिरहें । दीक्षाकी हजुरआमा गौरीको कुरा सम्झें, ‘अझै नबदली हुँदो के : छाउकै नामले हामी कहिलेसम्म चिनिन्या ? यैकन काँचुली फेर्नका लागि पूरै जिन्दगी बाइगयो । (कर्णालीको काँचुली फेर्नकै लागि एउटा जीवन सकिन लाग्यो ।)’ सरिताहरू भेटेपछि ढाडस हुन्छ ।

यस्तो लाग्छ— नातिनी पुस्ताको पौरखले मुस्कुराउन थालेको छ कर्णाली । भेरी, तिला र कर्णाली नदीको लय बदलेर । बदलेर सुसेली र हुँकार ।

मुगुलाई बाईबाई भनेर हिँड्दै–हिँड्दै म बाजुराको कोल्टी पुगें अर्को दिन । बाजुराको कोल्टीमा म पुग्दा चर्चा कसैको थियो भने सृष्टि रेग्मीको थियो । नेपालकै सबैभन्दा कम उमेरकी २५ बर्षिया उपमेयर सृष्टिको तेज भने सबैभन्दा चम्किलो होला सायद । नगरपालिकामा उनको कार्यकक्ष पुग्दा आफूभन्दा धेरै पाका अरू जनप्रतिनिधि र गाउँलेहरूमाझ उनी थिइन् । एकपछि अर्कोसँग कुरा गर्दै, डिल गर्दै । बाटोको काम नसकी भुक्तानी माग्ने ठेकेदारको रकम उनकै कारण रोक्का भएको थियो । पत्रकार सम्मेलन गर्दै थिइन् बेथिति बुझाउन ।
आफंै इन्जिनयर सृष्टि, बाटोको काम ठीकसँग पूरा भयो भएन भनी नाप्न फित्ता लिएर कुद्छिन् । निवासमा उनकी आमा भन्दै थिइन्, ‘दिउसो दुई बजेको घाममा बाटो नाप्न हिँडी । राति आठ बजे आई । ऊ हिँडेपछि कर्मचारीहरू नगई सुख्खै भएन ।’ २०६० सालमा सृष्टिका बुबा ताराचन्द्र न्यौपानेलाई माओवादीले अपहरण गरी यातना दिएर मारेका थिए । ताराचन्द्रले स्वास्थ्यकर्मीको जागिर छोडेर २०५४ को स्थानीय चुनाव लडेका थिए । साविकको कोल्टी गाविस अध्यक्षमा निर्वाचित भएका थिए । बाबुले चुनाव जित्दा चार वर्षकी बालकै रहेकी सृष्टि आफूले चुनाव जित्ता बाबुलाई सम्झेर आँसु बगाइरहेकी थिइन् । गाविसमा इन्जिनियरको जागिर छोडेर चुनावमा होमिएकी सृष्टिको आँखामा बाबुकै सपना नाचिरहन्छन् । उनका बाबुको लास उत्खनन गर्दा खप्पर भेटियो । जमिनबाट खप्पर निकालेर जिल्ला पार्टी कार्यालयमा राखिएको छ, अझै पनि ।

ताराचन्द्रको खप्परमा के के सपना थिए होलान् ? उनको ज्यानमा बर्बर यातना कसैले मच्चाइरहँदा कति काँपे होलान् ती सपनाहरू ?

सृष्टिको पूरै नसानसा काँप्छ, त्यो सबै सम्झेपछि । उबेला नुन र चामलकै लागि रोइरहेका बाजुरेली जनतालाई सजिलै नुन–चामल दिलाउने ताराचन्द्रको सपना थियो । अर्को टोलटोलमा बाटो र बिजुली । नुन र चामल त अब धेरै सहज भइसक्यो । बाटोको काम धेरै बाँकी छ । अस्थिपञ्जर बनेको बाबुको खप्परभित्रका सपनाको रापले सृष्टिलाई पोल्छ, पोलिरहन्छ । उनीभित्रको तापको अगाडि कोल्टीमा एकै पटक लाग्ने सातवटा घामको राप पनि कायल हुन्छ होला ।

न्यायिक निरुपण उनको अधिकारको काम हो । तर मन मान्दैन, बाटो पानी बिजुली सबैसबै काममा सृष्टि कुदिरहन्छिन । उनकी आमा शान्ता रेग्मी पसिनापसिना भएर दौडने छोरीको मुहार हेर्छिन् । मरेर गएका श्रीमान्को मोतीका दानाजस्ता सपना छोरीको निधारका टल्केका पसिनाका बुँदबुँदमा भेट्छिन् । लामो सास फेर्छिन् र आकाशतिर हेर्छिन् । ताराचन्द्र कतै तारा भएर बसेका होलान् । घर लुटिया,े श्रीमान् मारिए ।

आफ्ना पिँडौला छाम्दै उनले भनिन्, ‘यति कुटे, यति कुटे नानी, यो पिँडौलामा मासु कता हरायो–हरायो, थलथल रगत मात्र हल्लिरह्यो ।’ अनि उनी बोलिनन् । सृष्टिको कुरा उठेपछि फेरि उज्याली भइन् । खप्परभित्रका बाबुको सपना समेल्नु छ । आँसुका भेल आँखैभित्र लुकाएर बाँचेकी आमाको ओठभरि सयपत्री फुलाउनु छ । अहिले हतारो कसैलाई छ भने सृष्टिलाई छ ।

प्रकाशको गतिलाई पनि उछिन्ने गरी काम गर्न मन छ उनलाई । बाधा नै बाधाको पर्खालभित्र बसेर मुठ्ठी कसिरहेकी एउटी युवती बाँकी संसारलाई भन्दै छ, ‘म गरेर देखाउँछु । मलाई हार्ने सुविधा छैन । मलाई हराउने अड्चनलाई हराएर देखाउँछु ।’

ढुंगाको काप छिचोलेर उम्रिएका यी पीपलहरू सानातिना हन्डरले काँप्नेवाला देखिन्नन् । सूर्य पनि अस्ताउन मात्र आउँछ भन्छन् पश्चिममा । तर, नियम भत्काएरै उदाउँदै छन् पश्चिमा छोरीहरू । छरेर उज्यालो बाँकी जगत्मा । एक जुगमा एउटा समय काँपेर उठेजस्तो । बदल्नलाई सबथोक ।/

बिकास कसकालागि?

विकास कसका लागि ? हरेक नेपालीले बुझ्नु पर्ने विकासबारे ४० वर्ष अघि बीपीको विचार

( साभार -- स्वदेश नेपाल, ०७५ ाआषाढ ३०)

–बी.पी.कोइराला

तपाईहरूलाई थाहा छ, म धेरै कराएर बोल्न सक्दिनँ । मेरो अन्त्यमा बोल्ने पालो परेकोले सुविधा पनि भएको छ, किनभने मैले भन्नुपर्ने कुराहरू पूर्ववक्ताहरूले भनिसक्नु भएको छ । म तिनै कुराहरूलाई फेरि दोहो¥याउँदिनँ र पञ्चायत मरिसकेको घोडा हो, त्यसलाई चाबुक मार्न पनि म चाहन्नँ ।

जब म २०१७ सालतिर प्रधानमन्त्री थिएँ, त्यसबेला राजा महेन्द्रसँग बराबर वातचित हुन्थ्यो र म भन्थे, म एउटा निम्नमध्यम वर्गीय आर्थिकस्तरको मानिस हुँ, मेरो धारणा छ, १५ वर्षभित्रमा नेपालको प्रत्येक परिवारलाई मेरा जत्तिको आर्थिक अवस्थामा ल्याउन सकिएला । तर आज (२०३७ सालमा) बीस वर्षपछि आइपुग्दा देशको आर्थिक अवस्था झन् नाजुक भएर गएको छ । योजना आयोगका तथ्याङ्क र अर्थशास्त्रीहरू बोलिरहेका छन् कि पाँचौँ पञ्चवर्षीय योजना कालमा ५ प्रतिशत राष्ट्रिय उत्पादन बढाउने लक्ष्य राखिएकोमा केवल २ प्रतिशत मात्र उत्पादन बढ्यो र त्यसै अवधिमा जनसंख्या वृद्धिको दर भने २.३ प्रतिशत रह्यो । यसरी जनसंख्या वृद्धि दरसित तुलना गर्दा विकासको दर ०.३ प्रतिशतले घटेको देखिन्छ । तर विकासको दर केवल २.५ प्रतिशतले मात्र बढेको भए पनि अर्थशास्त्री र तथ्याङ्कशास्त्रीहरूले भन्ने थिए कि कमसेकम ०.२ प्रतिशत भने पनि विकासको दर बढेको छ ।

तर विकास भनेको के हो ? के यस्तो तथ्याङ्कले देखाउने विकास विकास हो ? अथवा विकास कसको लागि हो ? विकास गाउँमा भएको छ कि आँकडामा ? एउटा–दुईवटा उदाहरण दिएर मेरो कुरा प्रष्ट गरुँ । अस्ति म एउटा समारोहबाट फर्किदै थिएँ । त्यो समारोह भित्रको वातावरण र बाहिरको अड्याइएका ठूला–ठूला महंगा गाडीहरू देख्ने जोसुकैले पनि भन्ने थियो, नेपालमा ठूलो विकास भएछ र यहाँका मानिसहरू धेरै धनी भएछन् ।

त्यसै दिन म पहाडतिरबाट यहाँ (काठमाडौँ) आएर डेरा गरी बस्ने केही विद्यार्थीहरूको कोठामा गएँ । उनीहरू चार–पाँच जना एउटै कोठामा बसेका थिए । जसमा सुकुल विछ्याइएको थियो र त्यसलाई मैलो तन्नाले ढाकेको र तकिया पनि त्यस्तै मैलो थियो । उनीहरू त्यस्तैमा सुत्दा रहेछन् । बगलमा एउटा फोहोर होटेल थियो । जहाँ उनीहरू खान्थे । होटेलको अवस्था हेर्दा थाहा हुन्थ्यो, त्यहाँ सफा र स्वास्थ्यकर भोजन दिइँदैन । त्यस दिनका ती दुई अनुभवले मलाई के लाग्यो भने यहाँ दुइटा नेपाल रहेछ । एउटा महंगा मोटरगाडी चढ्ने नेपाल र अर्को गाउँको गरीब नेपाल ।

यी दुईटा दृश्यबाट म नेपालको विकासको बारेमा सोच्नेहरूलाई भन्न चाहन्छु—नेपालमा केही सडक बने, विजुलीको उत्पादन भयो र हवाइ यातायातको समेत विकास भयो । तर नेपालमा एभ्रो या जेट विमान चढ्ने कति छन् ? विजुलीको सुविधा कतिले उपभोग गर्न सक्छन ? अझ सडककै उपभोग कतिले गर्न पाएका छन् ? काठमाडौँबाट विराटनगर जाने सडकमा प्रतिदिन ३–४ वटा बस यताबाट र ३–४ वटा बस उताबाट आउँछन् । त्यसमा ३–४ सय मानिस आवतजावत गर्लान तर काठमाडौँबाट विराटनगर या उहाँबाट काठमाडौँ ल्याउनेलाने अरू सामान केही छ, जसको ढुवानीबाट त्यो सडकको उपयोग अरू ज्यादा गर्न सकियोस् ।

त्यसकारण विकास भनेको केही ठूला घरहरू, होटलहरू, ठूला सडक, मोटरगाडी, हवाईजहाज र अझ केही औद्योगिक उत्पादन वृद्धिका तथ्याङ्क पनि होइनन् भन्ने मलाई लाग्छ । विकास भनेको के हो भन्ने प्रश्नका साथै विकास कसको लागि हो भन्ने प्रश्न समेत सोचेर मात्र हामीले त्यसको परिभाषा गर्न सकिन्छ ।

के नेपाल भनेको यहाँका चार–पाँचवटा शहर हो ? कि नेपाल भनेको गाउँ हो ? हामीले विकासका कुरा गर्दा विकासले त्यो ग्रामीण परिवारलाई के ग¥यो भन्ने प्रश्नको जवाफ दिन सक्नुपर्छ । यदि ठूलो सडक बन्छ भने सडक त मोटरगाडी जोसित छ उसैले उपयोग गर्छ । जेट प्लेन गाउँलेले चढदैन, बिजुलीको प्रचूर प्रयोग गर्दैन । त्यसकारण मैले प्रधानमन्त्री छँदा योजना आयोगको मिटिङलाई भनेको थिएँ—तपाईहरू भित्तामा राजाको तस्वीरसँगै नेपालको गरीब गाउँले किसान आफ्नो झुपडी अगाडि उभिरहेको चित्र पनि राख्नोस् र त्यसको अनुहार हेरेर योजना बनाउनोस् र सोध्नोस्—यस योजनाले त्यो झुपडीमा बस्ने किसानलाई के लाभ दिन सक्छ ? म आज पनि त्यही प्रश्न सोध्दैछु ।

हामीले विकासका कुरा गर्दा अमेरिकाको नमूना देखाएर उदाहरण दिने गरेका छौँ, जो एकदम गलत हो । यो गल्तीबाट कम्युनिष्ट देशहरू समेत मुक्त छैनन् । रुसले पनि आफ्नो औद्योगिक विकासको तथ्याङ्क या रेखाचित्र देखायो भने अमेरिकासित तुलना गरेर मात्र देखाउँछ । रुसको लागि पनि विकासको नमूना अमेरिका नै हो । अमेरिकाले यही शताब्दीको शुरुदेखि विकासको जुन नमूना देखाइदिएको छ त्यही आज संसारको सामु छ र सबै त्यसैको अनुशरण गर्दै छन् ।

अब अमेरिकामा के छ भनेर कुरा ग¥यौँ भने, सवैलाई थाहा छ, अमेरिकामा संसारको ६ प्रतिशत जनता बस्दछन् र अमेरिकाले आफ्नो औद्योगिक विकासको संरक्षणका लागि स्वदेशी तथा विदेशी स्रोतहरू जम्मा गरी संसारको ३० प्रतिशत प्राकृतिक साधनहरू उपभोग गर्छ । अर्थात, ६ प्रतिशतले संसारको पूरा स्रोतको ३० प्रतिशत खाइदिन्छ । यदि भारत र चीनको जनसंख्या दुवै जोड्ने हो र त्यो जनसंख्याले पनि अमेरिकी जनसंख्याकै अनुपातमा संसारको प्रसाधनहरू उपभोग गर्न थाल्ने हो भने संसारको शतप्रतिशत भन्दा पनि बढी प्रसाधनहरू तीनवटा मुलुकले मात्र खाइसक्छन् । अरूले के गर्ने, अरूलाई प्राकृतिक प्रसाधन खोई ?

यो खतरनाक कुरा हो कि हामीहरू हेनरिफोर्डले दिएकै नमूनालाई आफ्नो लक्ष्यका रूपमा अगाडि राखेर विकासका कुरा गर्छौ । ठीक छ, विकासको वृद्धिदर घट्यो भने त्यसमा काफी असन्तुष्ट हुने ठाउँ छ । तर त्योभन्दा पनि असन्तुष्ट हुनुपर्ने कुरा विकासको क्रमले ग्रामीण जनतालाई पछाडि छोडिदिएकोमा छ । आज हामी देशमा औद्योगीकरणको कुरा गर्छौ । औद्योगीकरण या शहरीकरण भनेको त्यस्तो केन्द्रीभूत प्रकृया हो जसले ग्रामीण जनताको बेवास्ता गरेर शहरको मात्र विकास गर्छ । पढाई–लेखाइका लागि शहरै जानुप¥यो, ओखतिमूलोका लागि शहर, किनमेलका लागि

शहर, मनोरञ्जनका लागि पनि शहर—सारांशमा सम्पूर्ण कुराहरू शहरमा मात्र छन् ।

हामीले अहिलेसम्म यस्तै शहरको मात्र विकास गर्ने नमूनाहरूलाई लिएर योजनाहरू बनाएका छौँ जसमा विदेशी सहायताद्वारा निर्मित सडकहरूमा विदेशी मोटरगाडीहरू विदेशी कलपूर्जा र विदेशी तेलले चल्छन्—केवल उपभोक्ता मात्र स्वदेशी छन् । ती पनि मुठ्ठीभर । त्यसकारण हामीले सोध्नु परेको छ—हाम्रो ग्रामीण किसानलाई त्यसले के ग¥यो ? हामीलाई त आज गाउँलेले चलाउन सक्ने प्रविधि चाहिएको छ अर्थात् हाम्रो किसानलाई कस्तो हलो चाहियो ? हलोको वैज्ञानिकीकरण, उन्नत वीजको व्यवस्था गरेर, सिंचाई पु¥याएर उसको कृषि उत्पादन कसरी बढाउन सकिन्छ र उत्पादनलाई कसरी बेच्न सकिन्छ ? नेपाल जस्तो कृषिप्रधान देशमा यो भन्दा बढी सार्थक कुरा के हुन सक्छ ?

अब म तपाईहरूलाई नेपालको वर्तमान आर्थिक अवस्था र राजनीतिक भविष्यबारे दुई–तीन कुरा भन्न चाहन्छु ।

२०१७ सालमा संसदीय व्यवस्था भङ्ग गरेर पंचायती व्यवस्था लागु गरियो । आर्थिक विकासका लागि त्यसो गरिएको हो भन्ने नारा दिइयो । आर्थिक विकास भनेको प्राकृतिक जड स्रोतहरूको परिचालन गर्ने प्रकृया हो, जसद्वारा उपभोग्य वस्तुहरूको उत्पादन गरिन्छ । राजनीतिक विकास भनेको मानिसलाई परिचालन गर्ने प्रकृया हो । मानिसलाई विकासका निमित्त उत्प्रेरित गर्ने राजनीतिक संस्थाहरू हुन्छन्, जसका मार्फत् उनीहरू विकास कार्यमा संलग्न हुन्छन् । २०१७ साल यता, गत बीस वर्षमा मानिसलाई पनि प्राकृतिक स्रोतहरूलाई जस्तै गरी विकासका लागि परिचालित गर्न सकिन्छ भन्ने भ्रमात्मक धारणा लिएर विकास गर्न खोजियो । फलस्वरूप आज देश यो दुर्दशामा पुग्यो । वास्तवमा जड शक्ति–स्रोतहरूलाई भन्दा जनशक्तिलाई परिचालित गर्नु झन् गाह्रो छ । जनताको निहित स्वार्थ भएका राजनीतिक संस्थाहरू नभईकन जनता विकास कार्यका लागि उत्प्रेरित हुँदैनन् ।

अमेरिकामा साधन, स्रोत र पूँजीलाई राष्ट्रको विकास कार्यमा कसरी कति प्रयोग गर्ने भन्ने मात्र प्रश्न छ । अर्थात् त्यहाँको समस्या बजेटको विनियोजन सित सम्वन्धित छ । स्वास्थ्य, शिक्षा, यातायात, प्रतिरक्षा, उद्योग, कृषि या अन्य क्षेत्रहरूमा कति रकम कसरी छुट्याउने भन्ने उनीहरूको प्रश्न हो । तर हाम्रो देशमा यी सव क्षेत्रमा विकास गर्नका लागि साधन, स्रोत र पूँजी कहाँबाट जुटाउने भन्ने समस्या छ । अरू स्रोत केही नभएको ठाउँमा केवल मानवीय शक्ति मात्र परिचालन गरेर विकास गर्ने कुरा आउँछ । त्यही मानवीय शक्तिलाई पनि जड शक्ति समान ठानेर विकासका लागि परिचालन गर्न खोजियो भने त्यसको परिणाम आज नेपालको जुन दुर्दशा छ त्यही हुन्छ ।

आर्थिक विकास र राजनीतिक विकासको के कस्तो सम्बन्ध छ भन्ने कुरा मेरो भनाइको अर्को पक्ष हो । कुनै पनि ठाउँमा विशेषगरी नेपाल जस्तो ठाउँमा आर्थिक विकासको लागि परिचालित हुनसक्ने शक्ति मानवीय शक्ति नै हो भनेर मैले भनिहालेँ । त्यसलाई कुनै एकजनाको सकृय नेतृत्वमा परिचालन गर्न सकिन्छ भन्ने पञ्चायती व्यवस्थाका दार्शनिकहरूको सोचाइ छ । उनीहरूको दलील छ—आखिर विकास प्रकृयाको सञ्चालन गर्ने नेतृत्व एक न एक चाहिन्छ र त्यो राजाको सकृय नेतृत्व बाहेक केही हुन सक्दैन । हाम्रो प्रश्न छ—यदि यही मात्र एउटा उपाय हो भने राजा भएको ठाउँमा त राजाको नेतृत्वमा विकास गर्ने, तर राजा नभएका ठाउँमा विकासका लागि जनशक्ति परिचालन गर्ने नेतृत्व कसले गर्छ ? सारांशमा हाम्रो भनाई के हो भने विकास जसलाई चाहिएको छ, उसैले विकासका प्राथमिकताहरू निर्धारण गर्छ । विकासका योजनाहरू उसैले बनाउँछ र तिनको कार्यान्वयन गर्न पे्ररित पनि हुन्छ—त्यो जनता हो ।

सार्वजनिक या राष्ट्रिय महत्वको कुनै प्रश्नमाथि विवाद उठेमा जनताले निर्णय गर्छ । कसैको सकृय नेतृत्वले होइन । यसरी राष्ट्रिय महत्वका प्रश्नहरूको चुनावद्वारा निर्णय गर्ने अधिकार जनताको हो । त्यसकारण जनतालाई विकास कार्यका लागि उत्प्रेरित हुने राजनीतिक संस्थाहरू मध्ये एक मौलिक अधिकारहरूको प्रत्याभूति हो । मौलिक अधिकार भन्नाले बोल्ने, विचार गर्ने, आफ्नो विचार फैलाउने, संगठन गर्ने र समानताको आधारमा न्याय पाउने अधिकारहरू पर्छन । समानताको आधारमा न्याय दिनका लागि अदालतले सरकारमाथि पनि न्याय गर्ने क्षमता राख्नुपर्छ । चाकरीद्वारा निर्मित अदालतले त्यस्तो क्षमता राख्दैन । दोस्रो, राष्ट्रको संचालन या प्रशासन जनताद्वारा छानिएका प्रतिनिधिहरूले गर्ने व्यवस्था हो । छान्ने या छानिने भन्ने बित्तिकै दुई (या त्यो भन्दा बढी) विचारधाराहरूमा एउटालाई छान्ने भन्ने कुरा आउँछ । त्यसकारण चुनाव भनेको आफ्नो विचार जनसमक्ष राखेर त्यसै विचार या सिद्धान्तका लागि मत प्राप्त गर्ने प्रकृया हो । यदि निर्वाचित जनप्रतिनिधिद्वारा शासन व्यवस्था चलाउने हो भने चुनावमा कुनै किसिमको छेकबार राख्नु बेठिक हुन्छ ।

म पञ्चायतको घोर विरोधी भएकाले त्यसवापत अरूले जस्तै मैले पनि गत बीस वर्षमा अनेक दुःख कष्ट झेल्नुृप¥यो । जे भए पनि म कुनै कुरालाई व्यक्तिगत आधारमा लिन्न । तर मलाई के लाग्छ भने जनअधिकारको अपहरणले राजनीतिमा दमनको रूप लिन्छ र त्यसले आर्थिक क्षेत्रमा शोषणको रूप लिन्छ । राजनीतिमा दमन र आर्थिक क्षेत्रमा शोषण—म यी दुवै कुराको विरुद्धमा छु ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, विद्यार्थी युनियनद्वारा आयोजित विचार गोष्ठीमा दिएको भाषण, १२ साउन २०३७ ।

सभार : ‘बी.पी कोइरालाको आलेख, भाषण र अन्तर्वार्ता’