कर्णालीका घोडावालीहरु

( रचनाकार- सरला गौतम, २०७५आषाढ २ को कान्तिपुरबाट साभार  ।)

सूर्य पनि अस्ताउन मात्र आउँछ भनिन्छ पश्चिममा । तर, सूर्यभन्दा तेजिला राप बनेर पश्चिमका छोरीहरू उदाउँदै छन् । कोही घोडचढी बनेर, कोही कराँते ब्ल्याकबेल्ट त कोही मुलुककै कम उमेरका उपमेयर बनेर दिदीबहिनीहरू पश्चिमबाट उदाइरहेका छन्, देश–दुनियाँलाई देखाउने गरी ।

उसले घोडाको लगाम जोडले समाती । कर्के नजरले हामीलाई हेरेर भनी, ‘गए जाऊ, नगए बाल छैन । तिमीले जति भन्यौ, उति पैसामा हामी जाँदैनौं ।’

चार जना किशोरी रारा ताल छेउको मिलीचौरमा सवारी कुर्दै थिए । उनीहरूको मोल हामीले घटाउँदा झन्डै आगो भए । एउटीले सबैको स्वर आफंैमा समेटेर हामीलाई डाँकोले टिपी । हामी मरीच चाउरिएझैं भयौं । अलि आँट निकालेर लोकल–टोन ल्याउने प्रयास गर्दै मैले भनें, ‘अरे वा, कर्णालीका छोट्टी हो । क्या दादागिरी छ है... ।’ जिस्केर कुरा गरेपछि उनीहरूको तापमान उत्रियो । शीतल भएर मुस्काए ।

कालिकोट जुम्ला सडकखण्डकै चिनारु गुरुजी नवराज शर्मा साथमै थिए । बाह्र वर्षदेखि यही बाटोमा अनेकौं डनको रवाफ झेलेका छन् उनले । उनकै बसमा मुगु पुगेकी थिएँ म । संयोगले रारा जाने बाटोमा भेटिए । परिवारसहित घुम्न आएका । डनहरूको सान उनका लागि के नौलो भयो र ? बाटैमा कति पटक मैले नै देखें । यहाँ कुरो लेडी–डनहरूको थियो । ‘कर्णालीका छोरी लुसुक्क परेर निहुरिमुन्टी लाएर छाउगोठमा मात्र बस्दा रहेनछन्,’ उनकी जहान भन्दै थिइन् । पहिलो पटक कर्णाली टेकेकी थिइन् उनले । रारा घुम्न जाँदा देखिन्, केटीहरूले सानसँग घोडा हाँकेको । मान्छे डाकेको । पैसा घटाउनेको सातो टिपेको ।

घोडावालीहरूको हँुकार छेउमा बसेर ट्वाँ परेर हेर्दै थिए, मोटरवाला गुरुजी । अन्तत: आफ्नो सानो छोरालाई एउटा घोडामाथि राखेर फोटो खिचाई उनले धोको मेटे । अनि लुखुरलुखुर हामी सँगै रारा तालतिर रवाना भयौं ।
***

साथीभाइलाई बिदा गरेपछि रारा किनारैकिनार हिँड्दै थिएँ । अर्को घोडावाल भेटिए । ठिटोले झोलामै लोकसेवा आयोगको एक ठेली पुस्तक बोकेका थिए । डाँडाकाँडा तालतलैया चहार्दै पढ्ने बानी रहेछ । उनले निकै कर गरेपछि म उनको घोडामा बसें । घोडावालले आफ्ना कुरा सुनाउँदै गए । मैले राराको नीलो दहमा नजर फाल्दै कुरा सुनिरहें । बस्ने ठाउँ नजिक पुगें । घोडावाल फर्किए । पाइलैपिच्छे किस्सा हुन्छन् यसरी हिँडेपछि ।

रारालाई बडो कठिनसँग बिदा गरेर ताल–बाटो माझखर्कतिर लम्कँदै थिएँ । अगाडि एउटा, पछाडि एउटा झोलाले सकस दिइरहेको थियो । नीलो रारा र नीलै आकाशले ढाडस । विपरीत दिशातिरबाट आइरहेका मान्छेलाई सोधें— बिर्खमान रोकाया घरै छन् ?

उनले भने, ‘मै त हुम् ।’

यसरी आठ वर्षमा दोस्रो पटक भेट । बाटैमा † उबेला पूरै रारामा पर्यटक भनेको म र मेरा दुई जना साथी । बिर्ख दाइले के बिर्सन्थे ? उनले भने, ‘देख्दासाथै चिनिसकेको थिएँ । न अर्कै हो कि भनेर म पहिला नबोलेको ।’ के चाहियो ? हामी थचक्क बाटैमा बसेर बात मार्न थाल्यौं ।

टकटकटकटक... परैबाट घोडाको टाक सुनियो । दुवैका नजर त्यतै परे । घोडा नजिक आयो । सामुन्नेमा उभिएर घोडावालीले लगाम समात्दै ब्रेक लगाई । बिर्खमान दाइतिर हेरेर भनि, ‘बा मैले आज दुई हजार कमाएँ, तिम्लाई दिम् कि आमालाई ?’

आठ वर्षअघि फुटेका गाला र हातगोडा लिएर चुलो वरिपरि घुमेकी यही केटी हो र ? म कसरी पत्याऊँ । त्यतिबेला बिर्खमान दाइकोमा बास बसेका थियौं हामी । रारा तालमा बस्न मिल्ने होटल थिएन । श्रुति र दीपेन्द्र घोडा चढेर उनकोमा आएको गहुँको रोटी खाएको कुरा उनले सुनाएका थिए । अहिले उनकै छोरीले घोडाको लगाम समातेकी थिई ।
मिलीचौरमा भेटिएका घोडावालीहरू एकपछि अर्को गर्दै आँखामा नाचे ।

मैले आँखा ट्वाल्ल पारेर सोधें, ‘कर्णालीका छोरीले घोडा हाँक्न थाले दाइ !’
बिर्खमान दाइले सहजै भने ‘हाँक्दा ।’

फिल्मी शैलीमा म आश्चर्य मान्न खोजे पनि बाबुछोरी दुवैले खास मतलब गरेनन् । मैले फेरि सोधें, ‘कमाउन थाले है ?’
बिर्ख दाइले भने, ‘कमाउँदा नापो नापो (अलिअलि कमाउँछन्) ।’ मलाई के के न लागेको कुरा उनीहरूलाई केही न केही । हैट !

छोरीले दिएको पैसा बिर्ख दाइले गोजीमा हाले । उनलाई गमगढी बजार भर्न जानु थियो । मेरो एउटा ब्याग सुशीलाले समाती । सदरमुकाम नगई उनी मलाई लिएर घरतिरै फर्के । हामीलाई हेर्दै हाँस्दै सुशीलाले हावामा वेग हानी । टकटकटकटक... !! घोडाको पदचाप पर पुग्ने बेलासम्मै सुनियो ।
***

मुगु आइपुग्नुअघि म कालिकोट थिएँ । कालिकोटको गाउँ रासकोट जाने मेसो जुर्‍यो । वरिपरि डाँडाकाँडा । तल नदी । रासकोट गाउँको फराकिलो चौर । आकार–आकारका नेपाली झन्डा हावामा हल्लिरहेका । पूरै गाउँ उल्टेर राता पहेंला, हरिया लुगामा अनुहारभरि रमाइलो भरेर मैदानतिर नजर फालिरहेका । राष्ट्रिय गान, खेलाडीको गान । पूरै गाउँ गुन्जायमान । राष्ट्रपति कपका लागि खेल हँुदै थियो । भलिबल खेलाडी किशोरीहरू हावामा बल बत्ताउँथे । हावाको वेगसँग उनीहरू पनि बत्तिरहेको ‘नजारा’ साच्चै लोभलाग्दो थियो । भलिबलमा किशोरीहरू रमाइरहेकै बेला निरुता शाहीसँग कुरा गर्ने जुक्ति निकालें । उनी तेक्वान्दोमा राष्ट्रिय खेलाडी । भलिबलको क्षेत्रीय खेलाडी । चैतको अन्त्यको गर्मी अनि भर्खरै खेलेर पसिनामा डुबेको उनको ज्यान । रातोपिरो देखिन्थिन् । डरलाग्दा भीर चिरेर उनको सपना कसरी उड्यो होला भुरुरुरुरु !

निरुताले घरको काम गरिन्, स्कुल गइन्, खेलमा लागेको मन लागिरहन दिइन् । प्राक्टिस गर्ने समय चोरिन् । उनको रुचि कसरी पलायो खेलमा, त्यो पनि तेक्वान्दोमा ? त्यसरी नै पलायो, जसरी पलाउँछ ढुंगाको कापमा पीपल । मनले दियो आवाज । उनले सुनिन् । त्यसैको पछि लागिन् । त्यो कन्दरामा सिकाउने गुरु मिल्न मुस्किल थियो । सिकेर जिल्ला छिचोलेपछि क्षेत्रीय तहमै घुलमिल हुन मुस्किल थियो । भाषा नै अलग थियो । उनलाई नमिठो लागिरहन्थ्यो—अरू जिल्लाका मान्छेले आफू बोलेको नबुझ्दा । बिस्तारै राष्ट्रिय स्तरको खेलाडी बनिन् । जिल्लालाई एकपछि अर्को गोल्ड मेडल दिइन् । अनेक पिरलोकै बीच संघर्ष चलिरह्यो । सामूहिक प्रतिस्पर्धा भएको बखत कर्णालीका लागि टिम नपुग्ने । कुन बेला समय निकालेर खेलुन् यो भेगका छोरीले र मिलोस् टिम ? खिन्न हुन्थ्यो निरुताको मन । भन्थिन्, ‘सिंगल–सिंगल भिडेको बेला त हान्थें गोल्ड मेडल । अरू बेला टिम नै नपुग्ने । भाषा पनि नौलो लाग्ने । आफ्नै देशमा परदेशीजस्तै... ।’

खेल हेरेर छेउतिर उभिरहेकी वाइसवर्षे कांग्रेसा बुढा सिरहाबाट सीएमए गरेर गाउँ फर्केकी रहिछन् । लोकसेवा आयोगको तयारीमा रहेकी उनलाई गाउँमा गतिलो स्वास्थ्य चौकीको अभाव बिझाएको रहेछ । ‘अहिले त पहिलाभन्दा धेरै राम्रो भएको छ, छोरी–चेलीका लागि । पहिलाको तुलनामा बदलाव पनि राम्रो छ,’आफ्नो भेगका लागि उनी आशावादी देखिन्थिन । भन्थिन्, ‘छोराहरूले गर्ने भनेका सबै काम गाउँका छोरीहरूले गरेको हेर्न मन छ ।’ बिहानभरि चुलोचौको, दिनभरि खेतबारी, फेरि घरधन्दा । बजै, जिजुबजै र आमाहरूका सप्पै सपनाहरू डल्लो परेर उनीहरूका आँखामा सलबलाइरहेको थियो । हिँड्नु त धेरै छ नि बाटो । पाइला नाप्दैछन् तन्नेरी छोरीहरू । कालिकोटे केटीहरूको जोसले आफंै जोसिली हुँदै थिएँ म । यही जोसको भरमा पुगें मुगु ।

मुगु गमगढीमा भेटिइन्, दीक्षा थापा । चौध वर्षकी भइन् उनी । कराँतेमा विद्यालय स्तरको नेसनल च्याम्पियन । ब्ल्याकबेल्टवाली केटी । आमाबा सुर्खेतमा बस्छन् । उनले त्यहीं आफ्नो कराँतेको करामत देखाएर राष्ट्रिय स्तरमा नाम पनि बनाइन् । ‘खेलेर छोरीले ज्यान बिगार्ने भई,’ बाबुले अहोरात्र चिन्ता गर्थे । त्यही भएर पठाइदिए मामाघर मुगु । दीक्षाकी हजुरआमासँग म उनको घर पुग्दा उनको शरीरको फुर्तीले मलाई कायल पारेको थियो । आफ्ना रामकहानी सुनाउँदै थिइन्— हजुरआमा गौरी चौलागाईं । भिडियोमा उनका बात भरेर म मेरो धन्दा गर्दै थिएँ । हामीलाई हेर्दै मेसिनको तालमा घरको काम गर्दै थिई सानी केटी । यता गौरी भन्दै थिइन्, ‘अब पनि काँचुली नफेरेर सुख यो कर्णालीले ? हाम्रा खुन–पसिना बग्याका छन् । यो कन नबदली धाइ सुख ?’

राति हजुरआमा छिमेकीलाई भेट्न हिँडेपछि दीक्षाले मसँग रहरको बिस्कुन खोलिन् । सपनामा जो–जो भिलेन भएर आए पनि किक हानेर लडाउने योजनामा छन् दीक्षा । नौ कक्षा पढ्दै गरेकी फुर्तिली ठिटी । एसएलसी दिने बेलासम्म मुगुमै फुलाउनेछिन्— कराँते खेलेर नामी हुने सपना । यहीं पनि उनले जिमखाना फेला पारेकी छन् । लुकेरै जान्छिन् जिमखाना । कति गरें, उनले फोटो खिच्न मानिनन् ।

हिँड्ने बेला ढोकाबाट हेर्दै गरेकी दीक्षालाई जिस्काएर मैले मारें क्लिक । सबसँग लुकाएर आफ्नो मिसन गुमनाम छन् उनी मुगुमा । सबै धन्दा सकेपछि, चोरेर समय जिम जान्छिन् उनी । रक सोलिड उनको ज्यान हावामा मुक्का लाउँछ र बाधाहरूलाई भन्छ— पख्लास् !!

यसरी भेटिने मान्छेहरू मनबाट जानै मान्दैनन् । झन् त्यही भेगमा भएको बेला त मनको गरामा मोहियानी हक लाएर बस्छन् । यता राराबाट हिँड्दै म बाजुरा जाँदै थिएँ । कलिलो घाम वैशाखको भए पनि मनोरम थियो । मन किन हो, सिमलको भुवासरि थियो । बाटो बन्दै गरेको दृश्य । मान्छेहरू बान्नामा आड लाएर गफिएको दृश्य । बथानका बथान भेडा लिएर लेक हिँडेका गोठालाहरू । ढुंग्रे फुली र कालो चोलीमा काममा हिँडेका महिलाहरू । हेर्दै, अडिँदै, बात मार्दै हिँड्थे उनीहरू ।

मुगुकै खत्याड गाउँपालिकाको सेरी भन्ने ठाउँमा उभिएर बाटो खनेको हेर्दै थिएँ । पहिरो गएको भीरको भागमा मान्छेहरू ज्यान अडाएर मर्मत गर्दै थिए । भिरालो ठाउँमा उनीहरूले गरेको काम खिच्दै थिएँ । एउटी केटी नजिक आएर मलाई हेरिरहिन । म मुस्काएँ मात्र । अघि बढें । उनले मेरै चालसँग चाल मिलाइन् । यसो हेरें । बोल्लिन्जस्तो लागेन । फेरि अघि बढें । उनी मेरै चालमा सँगै हिँडिन् । अनि रोकिएँ । कुरा गर्न थालें । उनको कुरा गराइको छाँट देखेपछि मैले भिडियो अन गरें । पछाडि घाँसको भारी छ । अगाडि पेटमा बच्चाको भारी । अनुहार छ उज्यालो । आँखामा खेलिरहेको दुई ज्यानको भविष्य ।

सरिता विक उन्नाइस वर्षकी भइन् । पेटमा उनको नौ महिना लागेको बच्चा छ । दस कक्षा पढ्छिन् । स्कुल जान्छिन् । बताएर बताइनसक्नु दलितको व्यथा तर कम हँुदै गएको छ भन्छिन् उनी । सँगै नखाने, छोइछिटो गर्ने अझै केही बाँकी छन् । धेरै त तह लागिसके । चुनाव भएपछि, दलित भनेर धकेलिएका महिला जनप्रतिनिधि बने । यो देख्दा त सरिताको मन धपक्कै भयो रे । पहिला पढे, के नपढे के भन्ने लाग्थ्यो । अब त चुनाव लड्न पाइने, नेता हुन पाइने दिन आए । सबैका पछि बस्ने मान्छे अरूलाई पछि लाएर अगिअगि हिँड्ने दिन आए । हैन, पढ्नैपर्छ । जुन अवसरको पनि ढोका खुल्न सक्छ । उनलाई यस्तो लागेपछि स्कुल छोडिनन् । पढेरै आफूले चाहेजस्तो मान्छे आफंै बन्ने रहर उनले बोकिहिँडेकी छन् । सूर्यमुखीझंै फक्रिएको उनको आत्मविश्वासले अनुहारको चमक नै बेग्लै बनाउँथ्यो । जति कुरा गरिन्, हाँसेरै गरिन् । अहिलेसम्म जति फेरियो–फेरियो, बाँकी बदलाव हाम्रो आँट र कामले बोक्छ भन्नेमा उनी निर्धक्क थिइन् ।

उनको अनुहारको अलिकति उज्यालो मैले चोरेर उज्यालिएँ । उनको तागत सुटुक्क सापटी लिएँ । यात्रा मेरो निकै बाँकी थियो । उनी आफ्नो बाटो लागिन् । मैले हेरिरहें । दीक्षाकी हजुरआमा गौरीको कुरा सम्झें, ‘अझै नबदली हुँदो के : छाउकै नामले हामी कहिलेसम्म चिनिन्या ? यैकन काँचुली फेर्नका लागि पूरै जिन्दगी बाइगयो । (कर्णालीको काँचुली फेर्नकै लागि एउटा जीवन सकिन लाग्यो ।)’ सरिताहरू भेटेपछि ढाडस हुन्छ ।

यस्तो लाग्छ— नातिनी पुस्ताको पौरखले मुस्कुराउन थालेको छ कर्णाली । भेरी, तिला र कर्णाली नदीको लय बदलेर । बदलेर सुसेली र हुँकार ।

मुगुलाई बाईबाई भनेर हिँड्दै–हिँड्दै म बाजुराको कोल्टी पुगें अर्को दिन । बाजुराको कोल्टीमा म पुग्दा चर्चा कसैको थियो भने सृष्टि रेग्मीको थियो । नेपालकै सबैभन्दा कम उमेरकी २५ बर्षिया उपमेयर सृष्टिको तेज भने सबैभन्दा चम्किलो होला सायद । नगरपालिकामा उनको कार्यकक्ष पुग्दा आफूभन्दा धेरै पाका अरू जनप्रतिनिधि र गाउँलेहरूमाझ उनी थिइन् । एकपछि अर्कोसँग कुरा गर्दै, डिल गर्दै । बाटोको काम नसकी भुक्तानी माग्ने ठेकेदारको रकम उनकै कारण रोक्का भएको थियो । पत्रकार सम्मेलन गर्दै थिइन् बेथिति बुझाउन ।
आफंै इन्जिनयर सृष्टि, बाटोको काम ठीकसँग पूरा भयो भएन भनी नाप्न फित्ता लिएर कुद्छिन् । निवासमा उनकी आमा भन्दै थिइन्, ‘दिउसो दुई बजेको घाममा बाटो नाप्न हिँडी । राति आठ बजे आई । ऊ हिँडेपछि कर्मचारीहरू नगई सुख्खै भएन ।’ २०६० सालमा सृष्टिका बुबा ताराचन्द्र न्यौपानेलाई माओवादीले अपहरण गरी यातना दिएर मारेका थिए । ताराचन्द्रले स्वास्थ्यकर्मीको जागिर छोडेर २०५४ को स्थानीय चुनाव लडेका थिए । साविकको कोल्टी गाविस अध्यक्षमा निर्वाचित भएका थिए । बाबुले चुनाव जित्दा चार वर्षकी बालकै रहेकी सृष्टि आफूले चुनाव जित्ता बाबुलाई सम्झेर आँसु बगाइरहेकी थिइन् । गाविसमा इन्जिनियरको जागिर छोडेर चुनावमा होमिएकी सृष्टिको आँखामा बाबुकै सपना नाचिरहन्छन् । उनका बाबुको लास उत्खनन गर्दा खप्पर भेटियो । जमिनबाट खप्पर निकालेर जिल्ला पार्टी कार्यालयमा राखिएको छ, अझै पनि ।

ताराचन्द्रको खप्परमा के के सपना थिए होलान् ? उनको ज्यानमा बर्बर यातना कसैले मच्चाइरहँदा कति काँपे होलान् ती सपनाहरू ?

सृष्टिको पूरै नसानसा काँप्छ, त्यो सबै सम्झेपछि । उबेला नुन र चामलकै लागि रोइरहेका बाजुरेली जनतालाई सजिलै नुन–चामल दिलाउने ताराचन्द्रको सपना थियो । अर्को टोलटोलमा बाटो र बिजुली । नुन र चामल त अब धेरै सहज भइसक्यो । बाटोको काम धेरै बाँकी छ । अस्थिपञ्जर बनेको बाबुको खप्परभित्रका सपनाको रापले सृष्टिलाई पोल्छ, पोलिरहन्छ । उनीभित्रको तापको अगाडि कोल्टीमा एकै पटक लाग्ने सातवटा घामको राप पनि कायल हुन्छ होला ।

न्यायिक निरुपण उनको अधिकारको काम हो । तर मन मान्दैन, बाटो पानी बिजुली सबैसबै काममा सृष्टि कुदिरहन्छिन । उनकी आमा शान्ता रेग्मी पसिनापसिना भएर दौडने छोरीको मुहार हेर्छिन् । मरेर गएका श्रीमान्को मोतीका दानाजस्ता सपना छोरीको निधारका टल्केका पसिनाका बुँदबुँदमा भेट्छिन् । लामो सास फेर्छिन् र आकाशतिर हेर्छिन् । ताराचन्द्र कतै तारा भएर बसेका होलान् । घर लुटिया,े श्रीमान् मारिए ।

आफ्ना पिँडौला छाम्दै उनले भनिन्, ‘यति कुटे, यति कुटे नानी, यो पिँडौलामा मासु कता हरायो–हरायो, थलथल रगत मात्र हल्लिरह्यो ।’ अनि उनी बोलिनन् । सृष्टिको कुरा उठेपछि फेरि उज्याली भइन् । खप्परभित्रका बाबुको सपना समेल्नु छ । आँसुका भेल आँखैभित्र लुकाएर बाँचेकी आमाको ओठभरि सयपत्री फुलाउनु छ । अहिले हतारो कसैलाई छ भने सृष्टिलाई छ ।

प्रकाशको गतिलाई पनि उछिन्ने गरी काम गर्न मन छ उनलाई । बाधा नै बाधाको पर्खालभित्र बसेर मुठ्ठी कसिरहेकी एउटी युवती बाँकी संसारलाई भन्दै छ, ‘म गरेर देखाउँछु । मलाई हार्ने सुविधा छैन । मलाई हराउने अड्चनलाई हराएर देखाउँछु ।’

ढुंगाको काप छिचोलेर उम्रिएका यी पीपलहरू सानातिना हन्डरले काँप्नेवाला देखिन्नन् । सूर्य पनि अस्ताउन मात्र आउँछ भन्छन् पश्चिममा । तर, नियम भत्काएरै उदाउँदै छन् पश्चिमा छोरीहरू । छरेर उज्यालो बाँकी जगत्मा । एक जुगमा एउटा समय काँपेर उठेजस्तो । बदल्नलाई सबथोक ।/