९७ सालको बिद्रोह

 १९९७ सालको राणाविरोधी विद्रोहको बारेमा यथार्थरुपमा टंकप्रसाद आचार्यबाट लिखित ऐतिहासिक वृतान्त- -       -  टङ्कप्रसाद आचार्य '                              प्रजापरिषद्को आन्दोलनको क्रममा पाँचसय जति मानिसहरू पक्रिएका थिए । तिनमा प्रजापरिषद्का जम्मै सदस्यहरूको साथै श्री ५ त्रिभुवनका नवरत्न मण्डलीका सदस्यहरूसमेत गरी राणाहरूको विरुद्ध षड्यन्त्रमा लागेका दरबारभित्रका जागीरेहरू, सांस्कृतिक वा धार्मिक सुधारमा रुचि राख्ने मानिसहरू पनि परेका थिए । तिनीहरूमध्ये कोही एउटा पुस्तकालय वा स्कूल खोल्ने अभियोगमा समातिएका थिए भने एकजना सुन्न प्रतिबन्ध लगाइएको रेडियो सुन्ने गरेको र भारतमा छापिएका अखबारहरू पढ्ने गरेको अपराधमा पक्राउ परेको थियो । हामी प्रजापरिषद्का सदस्यहरूलाई पहिला त सिंहदरबार मूलढोका पस्नासाथ आउने दक्षिणी गारतमा थुनियो र पछि हामीलाई नवरत्न मण्डलीका केही सदस्यहरूसँगै स्कूलघरमा सारियो । स्कूलघरमा चन्द्रशमशेरका छोराहरूलाई शिक्षा दिनको लागि बनाइएको थियो । त्यसमा उनका नौ जना छोराहरूपिच्छे एकएकवटा कोठा थियो । २००७ सालपछि त्यही घरमा रेडियो नेपालको स्टेसन खोलियो । अरूहरूलाई चाहि फूटबल चौरमा (हाल गृहमन्त्रालय) गाडिइएका स्याना पालहरूमा राखियो । सबै ठाउँमा चौबीसै घण्टा कडा पहरा लागेको हुन्थ्यो । सुरुका पन्ध्र दिनसम्म त कति कडाइ गरियो भने एकै ठाउँमा राखिएका हामीहरूलाई पनि एक अर्कोसँग कुरा गर्न मनाही गरिएको थियो । सिंहदरबारको हाम्रो त्यो कोठामा चारजना पहरादार थिए । तिनीहरू पनि हामीसँगै आलोपालो गरी सुत्दथे । कम्तीमा एकजना रातभर जाग्राम बस्दथ्यो । म उड्न सक्तछु, अलप हुन सक्तछु रे भन्ने हल्ला फिजिएको थियो । राणाहरूको धाकरवाफ र हैकमलाई चुनौती दिनु भनेको यस्तो सोच्नै नसक्ने कुरा थियो कि कसैले त्यस्तो चरम निडरता देखाउँदछ भने उसमा कुनै कुनै चमत्कारिक शक्तिको सिद्धि छ भन्ने सोचिन्थ्यो । त्यसैले मलाई अत्यन्त कडाइ र निगरानीमा राखियो र दिसा–पिसाब गर्दा पनि दुई सङ्गीनधारी सिपाहीले समातेका हुन्थे । तर पछिपछि त जेलमा पहरादार सिपाहीहरूले पनि हामीप्रति सहानुभूति राख्नथाले र हामीलाई आफूसक्दो मद्दत गरिदिनथाले । तिनीहरू हामीलाई भेट्न आउने अफिसरहरूबारे अघिबाटै सूचना दिन्थे र हामीहरू आफूले फुकाएका नेल–हत्कडी आदि हत्तपत्त फेरि लगाएर बस्दथ्यौँ । यसरी तिनीहरूले हाम्रो त्यो चलाखी पत्तै पाउन सकेनन् । अनि पहरादारहरूले हामीहरूमाथि सहानुभूति राख्नाको पछिल्तिर दुइटा कारण थिए – एउटा त के भने हामी तिनीहरूलाई हाम्रो क्रान्तिको उद्देश्य तिमीहरूलगायत सबै नेपालीहरूको भलो गर्नु हो भनी बताउँदथ्यौँ र अर्को के भने राणाहरूले राजालाई पनि हामीहरूसँगै मुछेका थिए र सिपाहीहरू राजाका अनन्त्र्क्त थिए । सिंहदरबारमा हामीहरूमाथि मुद्दा चलाउँदै जाँदा राणाहरूले हामीमध्ये केहीलाई साह्रै निर्मम तरिकाले यातना दिए । तिनीहरू हाम्रो कुर्कुच्चामा बिजुलीको करेन्ट लगाइदिन्थे । हामीलाई वाक्वाक्ती हुन्थ्यो । तर, म रबडको तलुवा भएको कपडाको जुत्ता लगाउने हुनाले मलाई करेन्टको त्यत्ति विघ्न मार पर्दैनथ्यो (हाँसो) । रामहरि र मलाई केही पिटे–चुटे पनि गंगालाललाई चाहिँ तिनीहरूले निर्धातसँग चुट्दथे । हामीहरूलाई कटबाँसको फ्रेममा बाँधेर घोडाको कोर्राले पिट्दथे । हामीलाई पिटेर–यातना दिएर आफ्नो रिस पोख्ने ¤” अथवा यातनाकारीहरूलाई कडा स्वरमा झपार्दै भन्थे, “आज तिमीहरू हामीलाई चुट्लाउ, पिट्लाउ, सताउलाउ तर भोलि तिमीहरूलाई पनि यस्तै भोग्नुपर्ला ¤” ब्राह्मणलाई अरू ब्राह्मणले मात्र पट्नुपर्ने नियम चलेको हुँदा मलाई पिट्न राणाहरूले ब्राह्मण नै पाएनन् । यसै क्रममा एकदिन एउटा राणा अफिसरले मेरो जीउका नेल–हत्कडी आदितिर औँल्याएर व्यङ्ग्य गर्दै मलाई भन्यो– “बाजे, बडो तानामाना भिरिएछ नि त ?” मैले पनि जवाफमा भने “हो, मैले भिरेको छु । तिमीहरू राणा अत्याचारी शासक भएर त्यस्तो तानामाना भिर्छाै, हामी देशभक्त, प्रजातन्त्रका योद्धाहरू यस्तो तानामाना भिर्छौँ ।” जर्नेल शंकरशमशेरले प्रेमराज पौड्याललाई एकदिन यसो भनेछन्, “इजलासमा टङ्कप्रसाद भन्ने बाहुनलाई केरकार गरी उसको बयान त लिइरहेको छ तर उसलाई न त पैसाले लोभ्याउन सकिन्छ, न हामीले भन्याभन्या जस्तो गरी बयान दिन कर लगाउन सकिन्छ ।” डर भनेको के हो र कस्तो हुन्छ त्यो मलाई त्यतिबेला थाहा नै भएन । मैले मेरा मित्रहरू सिंहदरबारमा बहादुर, सुरा, प्रसन्नचित्त र उच्च मनोबलमा होलान् भन्ने आशा गरेको थिएँ । तर म त्यहाँ आइपुग्दा धेरैजसोको चेहरालाई निराशा र वित्यासको भावले गर्दा निन्याउरो देख्दा मुटु छियाछिया भयो । जीवराज, फणीन्द्रराज हमाल र ध्रुवनाथ दवाडीजस्ता जोशिला, हँसिला र फुर्तिला मानिसहरूले“टङ्कप्रसादजी, तपाईंले त हामीलाई बर्बाद गरिदिनुभयो” भन्दा मलाई सात तला अग्लो ठाउँबाट तल खँगारिएको जस्तो भयो । (ध्रुवनाथ पछि आफ्ना तीनभाइ छोराहरूसँगै अमेरिका गएर बसे ।) उनीहरूले प्रजापरिषद्को सदस्यतालाई च्यातच्यूत गरेर फालिदिइसकेका थिए । प्रजापरिषद्का कामहरू यति गोप्यतवरले गर्ने गरिएका हुन्थे कि आन्दोलनमा सम्मिलित भएका अनेक सक्रिय सदस्यहरूले पनि टङ्कप्रसादलाई आफैले देखेका थिएनन् । अनि उसको पत्याइनसक्नु साहसिलो व्यवहारले गर्दा उनीहरूले ऊ जीउडालको हिसाबबाट लरतरो नभएको मानिस हुनुपर्दछ भन्ठानेका थिए । (टङ्कप्रसादले यहाँ बताएका निराशाको कुरा सायद् उनको ज्यादै सानो कदलाई देख्दा उत्पन्न भएको पो हो कि?) तर, रामहरि, दशरथ चन्द, चूडाप्रसाद, गंगालाल, गोविन्दप्रसाद र गणेशमान आदि बडो बहादुर थिए र उनीहरूले आफ्नो चेहरा र मनमा कहिल्यै कुनै विषाद आउन दिएनन्, सधैँ प्रसन्नचित्त र हँसिलो रहन्थे र कस्तै विकट समयमा पनि आफ्नो जोश र स्फूर्तिलाई गिर्न दिएनन् । साँच्चासाँच्ची भनेको, हामीहरू सबै सिंहदरबारमा एकताबद्ध भएर आखिरीसम्म लड्दै गएका भए राणाहरूले हामी सबै जनालाई प्राणदण्ड दिनेथे र त्यसको लगत्तै पछि प्रजातन्त्र आउनेथ्यो । अहिले यस्तो जीवन बाँच्नमा के सार्थकता छ? त्यसबाट के नै उद्देश्य प्राप्ति हुन्छ र ? मैले बिहे गरेँ, छोराछोरी जन्माएँ, तिनीहरूको पनि बिहे गरिदिएँ, यति त हो नि¤ अहँ, यस्तो खालको जिन्दगी के जिन्दगी ?” कार्तिक १७ गते मलाई जर्नेल नरशमशेर समक्ष बयान दिन लगियो । उसले मलाई“राजा त्रिभुवन पनि तिमीहरूको संस्थामा संलग्न छन्, हैन ?” भनी सोध्यो । “अहँ, छैनन्” भनी मैले उत्तर दिएँ । “तँ होइन भन्छस्, तर हामीलाई धर्मभक्तको घरबाट जफत गरिएका कागजपत्रहरूबाट सबै कुरा थाहा भइसक्यो, बुझिस् ? अहिले जा, भोलि तेरो राम्ररी पूजा गरेपछि अनि तैँले थाहा पाउलास् ।” भोलिपल्ट मलाई सिँहदरबारको स्कूलघरको कौसीमा लगियो । त्यहाँ नरशमशेर पहिले नै आएर बसिसकेको रहेछ । उसले बिन्ती भावको स्वरमा सोध्यो–“यसमा अरू को–को छन्, भन ।” मैले भने– “सरकार भनेको समाजको मुटु हो । त्यसमा कीरा लागेपछि के हुन्छ ? देशको पैसा विदेशको बैङ्कमा रहने, यहाँ मानिस खान नपाउने, बोल्ने–लेख्ने स्वतन्त्रतासम्म नपाउने ? के हामी नागरिक होइनौँ ? हामीले नागरिक हक पाउनु पर्दछ ।” मैले यत्ति के भनेको थिएँ नरशमशेरले मेचबाट जुरुक्क उठेर मलाई एक झापड हिर्कायो । मैले भनेँ, “पिटेर राजकाज गर्ने जमाना गयो । पिट, जति पिट्न मन लाग्छ पिट ।” त्यसपछि नरशम्शेरले धर्मभक्तको बयान सुनाइ देऊ भनी त्यहाँ कागजपत्र लिइबसेका न्यायाधीश महेन्द्रबहादुर महतलाई अह्रायो । महत सुब्बाले धर्मभक्तको बयानको आदिदेखि अन्तसम्म सुनाए । अब मलाई सबै कुरा खुलिसकेछ भन्ने थाहा भयो । अनि, मैले कुरा लुकाउने कुनै अर्थ देखिनँ । त्यसपछि तिनीहरूले मेरो बयान लिन थाले । बीचबीचमा नरशम्शेर आउँदथ्यो र मलाई महेन्द्रविक्रमको नाम नलिनु है भन्दथे (उनैले हामीलाई कलकत्तामा डुप्लिकेटिङ्ग मेसिन किनिदिएका थिए) तर, गुञ्जायमानको पनि सहयोग थियो क्यारे, होइन” भनी उनलाई पोल्ने इसारा गर्दथ्यो । मैले भनेँ, “यसमा गुञ्जामानसँग हाम्रो कुनै सम्बन्ध छैन । काजीको छोरा, आफू पनि सरदार, उसले कसरी हामीलाई साथ दिन्छ ? नभएको कुरालाई हो भनेर म भन्दिनँ ।” उता चन्द्रशमशेरका छोरा शंकर शमशेर आएर “महेन्द्रविक्रम शाहले पर्चा छाप्ने मेसिन किनिदिएको होइन ? त्यो पनि लेखाउनु” भन्दथ्यो । (रामहरि शर्मालाई पनि यस्तै प्रकारको दबाब अनेक पटक दिइएको प्रसङ्ग उनी यस अनुवादकसँग यस पुस्तकको पारायण गर्दा बताउँछन्––अ.रि.) यसरी जुद्ध शमशेरका खलक र चन्द्रशमशेरको खलक आ–आफ्नो कूटनीतिअनुरूप त्यो मुद्दामा व्यक्तिविशेषलाई तान्न चाहन्थे भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । पछि, महत सुब्बाले पनि गुञ्जमानलाई पोल्न आफ्ना मालिक जुद्धशमशेरको इसारामा मलाई कर गर्न थाले । राणाहरूले पहिला त तिनका विरुद्ध वास्तवमा ब्राह्मण र क्षेत्रीहरू आफै लागेका होइनन्, नेवारहरूको लहैलहै र बहकाउमा लागेर र चलाखीमा परेर राणाहरूसँग बदला लिन नेवारहरूले रचेको षड्यन्त्रमा फसेका हुन् भन्ठानेका थिए । त्यसैकारण बयान लिने क्रममा महत सुब्बा यसो भन्ने गर्दथे,“कान्डमा लाग्न तपाईंहरूलाई भन्ने मानिसहरूको नाम मलाई भन्नोस् । तपाईँहरू नेवारहरूको चालमा फस्नुभएको हो भन्ने हामीलाई थाहा छ । तपाईंहरूलाई बराल्ने मान्छेको नाम मलाई भन्नुभयो भने तपाईंहरू सबैजना छुट्नुहुनेछ ।” यसरी तिनीहरू गुञ्जमान दोषी हुन् र उनको नाम हामी पोलौँ भनेर इसारा गर्दथे । एकपटक त उनले खुलस्तसँग नै भने, “होइन, तपाईंहरू उसको नाम लिन किन डराउनु भा ? गुञ्जमान पनि यसमा मुछिएका छन्, होइन त ? हामीलाई साँचोसाँचो भन्नोस् । साँचो बोल्नुभयो भने कसैले बिगार गर्न सक्तैन क्या, तपाईंहरूलाई । जे होस्, तपाईंहरूलाई नेवारहरूले भड्काएका हुन् भन्ने हामीले थाहा पाइसकेकै छौँ, त्यसैले तपाईंहरूले बताए पनि, नबताए पनि क्यै फरक पर्ने हैन, बुझ्नुभयो ?” मैले तिनीहरूलाई यस्तो कुरा साँचो होइन भनेर बारम्बार भनेँ । गुञ्जमान हाम्रो संस्थामा संलग्न छैनन् । हामीलाई कुनै नेवारले बरालेको होइन । मैले यो सबको लागि म नै एकमात्र जिम्मेवार छु भनेँ । तर तिनीहरू मेरो मुखबाट गुञ्जमानको नाम बकाउन लागिपरिरहे र उसको नाम पोल कि पोल भनेर बारम्बार दबाब पनि दिन थाले । मैले तिनीहरूलाई भनेँ, “तपाईंहरूले जे भने पनि, जे गरे पनि, म नभएको कुरा ज्यान गए पनि भन्ने होइन, बुझ्नुभयो ? प्रजापरिषद्सँगै कुनै सम्बन्ध–सरोकारै नभएकाहरूलाई हामीले मुछ्न के हाम्रो धर्म र इमानले दिन्छ ? तपाईंहरू आफूखुसी जे मनलाग्छ त्यै मेरो बयानमा लेख्नोस् तर म त्यसमा दस्तखत गर्ने होइन, क्यारे । बरु, यस्तो वाहियातलाई बिर्सेर म जे भन्छु, त्यही लेख्नुहोस् । म भएभरको साँचो कुरा बताइदिनेछु ।” मैले आफ्नो भन्नुपर्ने जति सबै भनिसकेपछि पनि तिनीहरूले भने “तपाईं जे भन्नोस् यी नेवारहरूले बदलाको भावना लिएर तपाईंहरूलाई बरालेकै हुन् । त्यही कुरा मान्नोस् र तपाईंहरू सबैजना छुट्नुहुनेछ ।” तिनीहरूले हरेकपटक आउँदै त्यसो भनेको सुन्दासुन्दा मलाई वाक्क लाग्यो र मैले तिनीहरूलाई झपार्दै भने, “म नै यो काण्डको लागि जिम्मेवार छु र मलाई यसमा सघाउने अरूहरू विचरा त प्रजातन्त्र भन्ने के चीज हो, त्यो पनि जान्दैनन् । मैले नै तिनीहरूलाई बरालेको हुँ । तिनीहरू आफू के गरिरहेका छन् र मेरो अभिप्राय के हो, केही जान्दैनन् । त्यसैले उनीहरू सबैलाई छाडिदिनोस् । अनि, जहाँसम्म नेवारहरूले बदला लिन खोजेको गुञ्जमान यसमा मुछिएका भन्ने कुरा छ, त्यो साँचो होइन । अब, मैले जे भन्या छु त्यही त्यही लेख्नुभएको छ भने ठीक छ, म त्यसमा दस्तखत गरिदिन्छु, नत्र भने आफूखुसी लेख्नोस् र आफै सही गर्नोस् । हामीहरूलाई सिँहदरबारमा तीन महिनासम्म राखियो । त्यस समत्र्रि नै हामीहरूमाथि मुद्दा चलाइयो । मुद्दामा हाम्रो पैरवी गर्ने कुनै वकिल थिएनन् । सरकारी अभियोक्ताहरूको रूपमा चार जना राणा कमान्डिङ्ग जर्नेलहरू थिए– एकजना पश्चिमतर्फका, दोस्रो पूर्वतर्फका, तेस्रो उत्तरतर्फका र चौथा दक्षिणतर्फका । तिनीहरूमध्ये एकजना जंगीलाठ हुन्थ्यो । हाम्रो बचाउ पक्षका वकिल हामी आफै थियौँ । त्यो कुनै अदालत थिएन, विशुद्धरूपमा फौजी अदालत थियो । कोर्टमार्सल गर्दा पनि त मानिसले आफ्नो वकिल राख्न पाउनुपर्दछ भने यहाँ त सरकारी अभियोक्ताहरूले चाहेबमोजिम काम हुन्थ्यो । हामीले जसरीतसरी भए पनि आफ्नो वकालत आफैले ग¥यौँ (हाँसो) । सबै कुरा कबुल गर्नु नै हाम्रो प्रतिरक्षाको ध्येय थियो । हामीले त केही कानुन उल्लङ्घन गरेका होइनौँ, हामीहरू त पूरै राणाशाहीको विरुद्ध छौँ र हामी त्यसलाई पल्टाएर फ्याँक्न चाहन्छौँ भन्यौँ । हामीलाई मुद्दाको फैसला सुनाइयो । हामीहरूमध्ये केहीलाई तीन वर्ष कैद, कसैलाई ६ वर्ष कैद, कसैलाई बाह्र त, कसैलाई अठार वर्ष कैद, कसैलाई जन्मकैद । हामीहरू ६ जनालाई (गंगालाल, धर्मभक्त, दशरथ चन्द, शुक्रराज शास्त्री, रामहरि र मलाई) ज्यान सजाय सुनाइयो । अरूलाई विभिन्न रकम जरिवाना गरियो । हामीलाई डुप्लिकेटिङ्ग मेसिन किनिदिने महेन्द्रविक्रम शाहलाई पाँच सय रुपियाँ जरिवाना ठोकियो, तीन जनालाई पचास रुपियाँ र अट्ठाइस जनालाई जनही रु. दस जरिवाना ठोकियो । झ्यालखानमा कैद गरिएका बत्तीस जना व्यक्तिहरूमा आधाजति प्रजापरिषद्का सदस्य थिए । हाम्रो संस्थाको कुल सदस्य सङ्ख्या पच्चीस थियो । तर, कोही भारत भागेर गएका थिए भने कतिपयलाई कम्तीमा सोह्र वर्षसम्म काठमाडौँ नफर्किने गरी तिनको आ–आफ्ना गाउँमा धपाइएको थियो । दुईजना नाबालक १५ र १६ वर्षका मात्र भएकाले तिनीहरूलाई आफ्नो संरक्षणको जिम्मामा छाडिदिएको थियो । मेरो उमेर अट्ठाइस वर्ष थियो भने रामहरिको चौबीस, दशरथ चन्द र धर्मभक्तको एकतीस थियो भने गंगालालको एक्काइसमात्र । कैद पर्नेहरूमा विसं १९९२ सालतिर खुलेको महावीर स्कूलमा सामाजिक सुधारबारे पढाउने शिक्षकहरू पनि थिए । दस रुपियाँ जरिवाना ठोकिएकाहरूको रकमलाई बढाएर दस रुपियाँ र एक आना पारियो (एक आनामा रुपियाँको १६ औँ भाग हुन्थ्यो, जोड रकमलाई, खासगरी सुन्नमा टुङ्गिने अङ्कलाई अफाप ठानिने हुँदा रकमलाई बिजोडी पारेर बढाइएको हो ।) मुद्दाको फैसला सुनाइएपछि हामीहरू जेल जाने भयौँ र साथीहरूको ज्यान जाने भयो । भोलिपल्ट हामीहरूलाई जेलतर्फ हिँडाउने तरखर हुनथाल्यो । ज्यान सजाय पाएका मित्रहरूसँग अन्तिम भेट गर्न उनीहरूलाई राखेको कोठामा गयौँ । राणाहरूले रामहरि र मलाई किन ज्यानसजाय दिन सकेनन् भन्ने कुरा म पछि बताउनेछु । धर्मभक्तले “म देश र जनताको भलाइको निम्ति आफ्नो ज्यान अर्पण गर्दै छु, त्यसैले मृत्युसँग कत्ति पनि डर छैन” भने । हामीले उनलाई सान्त्वना दिँदै भन्यौँ, “नेपालको इतिहासमा तपाईँ अमर हुनुहुनेछ ।” दशरथ चन्द र गंगालाललाई एउटै कोठामा राखिएको थियो । उनीहरूसँग अँगालो मारेर बिदावारी भयौँ । यत्तिकैमा दशरथ चन्दले अङ्ग्रेजीमा भनेः The Nepal Praja Parishad is Our Life , As Long as the Nepal Praja Parishad remains, we remain, (अर्थात् नेपाल प्रजापरिषद् नै हाम्रो जीवन हो, जबसम्म नेपाल प्रजापरिषद् रहनेछ हामी पनि जीवित रहनेछौँ) । दशरथ चन्द पहरा दिने सिपाहीहरूले आफ्नो कुरा नबुझून् भनेर कहिलेकाहीँ अङ्ग्रेजीमा बोल्ने गर्दथे । फेरि उनले भने, “राणाशाहीको अन्त्य र प्रजातन्त्रको उदय तपाईंहरूले देख्नुहुनेछ ।” अनि गणेशमानले हामी सबैजनाको तर्फबाट बोल्दै भने, “हामी बाँचेका छौँ, धन्दा मान्नुपर्दैन । प्रजातन्त्र ल्याउनेछौँ ।” ज्यान सजाय पाएका मित्रहरूसँग अन्तिम भेट गरेपछि हामीलाई आ–आफ्नो गुन्टा बोकेर जेल लाग्न भनियो । हामीहरू कुनै पनि किसिमको दुःख, कष्ट तथा यातना सहन तयार थियौँ तर जाडोका लुगाफाटो, सिरक, डस्ना, पकाउने भाँडाहरू आदि हालिएका गुन्टाहरू बोक्न भने हामीलाई असह्य भएको थियो । हामीसँग त मालसामानलाई राम्ररी कस्ने–बाँध्ने डोरीसम्म पनि थिएनन् । यसरी सकी–नसकी सिंहदरबारको मूल पटाङ्गिनीसम्म पुग्यौँ । के कारणले हो कुन्नि हामीले धेरै बेरसम्म त्यहीँ थकाइ मार्ने मौका पायौँ । त्यसपछि फेरि हामीलाई छिटछिटो माल सामान बोकेर हिँड्नु भनियो । मलाई खपिनसक्नु भयो र मैले त्यो कुराको विरोध गरेँ । हो, हाम्रो गुन्टा गह्रौँ त थियो नै तर हाम्रो आपत्ति त्यसको वजनसित थिएन । हामीसित त्यसलाई दुई–तीनवटा पोकाहरू पारेर बाँध्ने कुनै उपाय नभएकोले गर्दा हामीले विरोध गरेका थियौँ । अहँ, म त आफैँ गुन्टासुन्टा बोक्न सक्तिनँ भनेँ । यसबारे राणा अधिकारीहरू र हाम्रोबीच निकै रन्कारन्की प¥यो । त्यसपछि फेरि तिनीहरूले हामीलाई धेरै बेरसम्म कुर्न लगाए– यी सब कुरा प्रधानमन्त्रीसम्म पु¥याउन र आवश्यक हुकुम पाउन होला । यत्तिकैमा तीन बजेको हुँदो हो, हामीलाई जेलतर्फ हिँडाइयो तर गुन्टा बोक्नुपरेन । हामीहरूलाई जेल लैजाँदा पनि जुलुसजस्तै गरी सबभन्दा अगाडि म, रामहरि, चुडाप्रसाद, गोविन्दप्रसाद, गणेशमान, पुष्करनाथ, बलबहादुर, चन्द्रमान, अनि हरिकृष्णलाई क्रम मिलाएर हिँडाइयो । सिंहदरबार र भद्रकाली वरिपरि मानिसहरू जम्मा भएर बस्न पाउँदैनथे । तर, त्यस्तो हुँदाहुँदै पनि बाटोमा निकै युवकहरू जोखिम उठाएर नै हामीलाई हेर्न जम्मा भएका रहेछन् । शुक्रराज शास्त्री हामीहरू पक्राउमा पर्नुभन्दा दुई वर्ष जतिअघि गिरफ्तार भएका थिए । उनी हाम्रो पार्टीका सदस्य थिएनन् । उनी त काठमाडौँको इन्द्रचोकमा भागवद्गीताको प्रवचन दिँदा पक्राउ परेका थिए । आफूलाई पक्रेपछि राणाहरूले आफ्ना शर्तहरूमा उनलाई गिरफ्तार गरेकोमा राणाशासनले सबभन्दा पहिला क्षमायाचना नगरुञ्जेल आफूले तिनका शर्तहरूलाई वास्तासम्म पनि नगर्ने भनी जवाफ पठाइदिए । शुक्रराज भारतमा गान्धीजीलाई भेट्न गएकाले राणाहरू उनीसँग सशङ्कित थिए । उनी त्यहाँको सुधारवादी हिन्दू संस्थासित सम्बद्ध भएकाले राणाहरू क्रुद्ध थिए । शोभा भगवतीस्थान पुगेर उनीहरू दुवैले सबभन्दा पहिला विष्णुमतीको पवित्र जलमा हातमुख धोए । सेचन गरेपछि माता भगवतीको दर्शन गर्न चाहे । दुईजना जल्लाद पोडेहरू समेत लिई त्यहाँ पुगेको जर्नेल नरशमशेरले हुन्न, पर्दैन भनेन । उनीहरूले माता भगवतीको अन्तिम दर्शन गर्दै प्रार्थना गरे, “माता, हामीले नेपाल माताको निम्ति केही काम ग¥यौँ, बत्ती बाल्यौँ, हामीले बालेको बत्ती ननिभोस् यही आशीर्वाद हामी पाऊँ ।” जेल लगिएको केही दिनपछि हामीले भद्रगोल जेलको २ नं को घरको माथिल्लो तलाको हाम्रो झ्यालबाट दक्षिणपट्टिको सडकमा मानिसहरूको आउनुजानु बढी भएको देख्यौँ । मध्याह्नतिर जेलको चौकीदार आएर हामीलाई गए राति शुक्रराज शास्त्रीलाई झुन्ड्याएर मारेको खबर सुनाइयो । खालि गीताका श्लोकहरू पढेर सुनाएको अभियोगमा उनलाई राणाशासनले १९९७ माघ १० गते राति त्रिपुरेश्वरबाट कालीमाटी जाने बाटोको बीचमा पर्ने पचली भन्ने ठाउँमा रुखमा झुन्ड्याएर मा¥यो । त्यस अघिसम्म पनि म राणाहरूसँग आवश्यक परेमा सीमित मात्रामा केही सम्झौता गर्ने मनस्थितिमा थिएँ तर तिनीहरूले शुक्रराजलाई झुन्ड्याएर मारेपछि म राणाशाहीको अन्त्य गर्ने हाम्रो मागमा कतै कुनै सम्झौता नगर्न दृढ प्रतिज्ञ भएँ । शुक्रराजलाई झुन्ड्याइएको दुई दिनपछि धर्मभक्तलाई सिफलमा झुन्ड्याइयो । गोविन्दप्रसाद उपाध्यायले यस घटनालाई आफ्नो अनुसन्धानको आधारमा ‘नेपालको प्रजातान्त्रिक इतिहास सन्दर्भ’ नामक पुस्तकमा यी शब्दहरूमा वर्णन गरेका छन्, ‘१९९७ साल माघ १२ गते दिउँसो धर्मभक्त माथेमालाई सिंहदरबार स्कूलबाट सेन्ट्रल जेल ल्याइयो । त्यसैदिन अपराह्न उनका नातेदारहरूलाई भेट्न आउनु भन्ने खबर राणाशासनले गरेको रहेछ तर उनका बाबु आदिभक्तलाई राणाशासनको अनुरोधमा अङ्ग्रेज सरकारले कलकत्तामा थुनिराखेको थियो । भाइहरू पनि उतै थिए । यहाँ उनका फुपूका छोरी सूर्यलक्ष्मीमात्र थिइन् । उनी र उनका टोलका केही उत्साही मित्रहरूमात्र जेलको ढोकामा पुगे । ‘धर्मभक्तलाई खुट्टामा नेल–सिक्री हाली र हातहरू पछिल्तिर फर्काई फलामे हत्कडी लगाई जेलको ठीक अघिल्तिर जगन्नाथ मन्दिरको सामु उनीहरूलाई भेट्न लगियो । सूर्यलक्ष्मीले “माफी मागेको भए छुट्छ भन्छन् किन माफी नमाग्नु भा ?” भनेर सोधिन् । धर्मभक्तले जवाफ दिए, “हामीले प्रजातन्त्र र राजाको निम्ति काम गरेको हो, हामीले के बिराएका छौँ र माफी माग्ने ?” यस्तो क्रुर शासकहरूसँग पनि माफी माग्छन् ? मैले देशको निम्ति ज्यान अर्पण गर्ने नै निश्चय गरेँ । भावी पुस्ताले यिनीहरूसँग मेरो मृत्युको बदला लिनेछन् । त्यसपछि पुनः बहिनीलाई उनले भने, “मैले तिमीलाई धेरै दुःख दिएँ । अब भोलिदेखि त्यो दुःख दिन्न है ।” यस्तो उद्गार उनले त्यस दिनसम्म आफू सिंहदरबारमा थुनिँदा बिहान–बेलुकी नै लगातार खाना बनाई पठाउने, लुगा धोइकन पठाउने आदि बहिनीको सेवालाई सम्झेर र दाजुलाई के पो हुने हो कि भन्ने बहिनीको चिन्तालाई बुझेर पोखेका हुन् । यत्तिकैमा भेट गर्ने समय सकियो भनी जेलको कप्तानले भनेपछि मलाई शरीर गलाउने र कमजोर बनाउने इन्जेक्सन बलजफ्ती दिइरहेका छन् तर धन्दा नमान्नु, अब सब चाँडै सकिने छ भनी धर्मभक्त बहादुरीसाथ जेलभित्र लागे । सूर्यलक्ष्मी र अरू भेट्न जानेहरू गहभरि आँसु लिई घर फर्के । सोही दिन बेलुकी ८ बजेदेखि नै डिल्लीबजार, ज्ञानेश्वरतिरका पसलहरू बन्द गर्नु भन्ने उर्दी दिइएको थियो । १० बजेपछि धर्मभक्तलाई लहरीमा राखी डिल्लीबजार हुँदै कमलपोखरीको चार दोबाटो पूर्व ज्ञानेश्वरबाट कालो पुल भई सिफलको उकालोमा लगियो । यसै सम्बन्धमा लप्टन कृष्णबहादुर थापा भन्दछन्, “त्यसै दिन राति ७ बजेतिर मैले २० जनाजति सिपाहीहरू लिई धोवीखोलाको कालोपुलपारि सिफलको उकालोमा रहेको ठूलो रुखमा फाँसीको डोरी तयार गर्न र त्यहाँ पु¥याइएको अभियुक्तलाई त्यसैमा झुन्ड्याउनु भन्ने आदेश पाएँ ।” म ९ बजेतिर २० जवान सिपाही र आवश्यक सामानहरू लिई त्यसतर्फ गएँ । राति ११ बजेतिर धर्मभक्तलाई केही सिपाहीहरूले लहरीमा राखी दुईजना पोडेसहित उक्त ठाउँमा ल्याइयो । उनले नीलो कमिज, सेतो सुरुवाल, ऊनी इस्टकोट लगाएका थिए । धर्मभक्तका दुवै हात पछाडिपट्टि लगी बाँधिएको थियो र आँखामा पनि पट्टी बाँधिएको थियो । त्यहाँ उनलाई पु¥याएपछि जर्नेल नरशमशेरले उनको आखिरी इच्छा के छ भनी सोधे । धर्मभक्तले “राणा सरकारको छिट्टै अन्त्य होस्” भन्ने मेरो इच्छा छ भने । त्यसपछि उल्लेखित रुखको दक्षिणतिर बढेको हाँगामा ठीक गरिएको फाँसीको डोरीमुनि लगाइएको पाक्व इँटको सानो गारोमा धर्मभक्तलाई उभ्याइयो र फाँसीको डोरी घाँटीमा हाली जमिनको गारो ढल्याइयो तर फाँसीको डोरी उल्टो परेकोले र उनको बलियो वजनदार शरीरले गर्दा रुखको हाँगो लच्किन पुग्यो र उनी गोडाले जमिन टेक्न पुगे । उनलाई पुनः झुन्ड्याउनका लागि दक्षिणतिरै बढेको अर्को हागाँमा फाँसीको डोरी हाली फेरि गारो उभ्याइयो । उनलाई झुन्ड्याउन उनी उभिएको गारो ढालियो । धर्मभक्त छटपटाए र उनको वजनले फाँसीको डोरी नै छिन्यो । फाँसीको डोरी फुकाल्न लाग्दा चाँडो फुकाउन सकिएन । नरशमशेर आत्तिएर छिटो गर भन्दै एक जम्कामा उक्त फाँसीको डोरी आफैँले चक्कुले काट्न खोज्दा हडबडमा धर्मभक्तको गालादेखि चिउँडोसम्म धारिलो चक्कुको टुप्पाले काटियो र डोरी पनि काटियो । यस्तो व्यवहारबाट धर्मभक्त रिसले आगो भएर आफ्नो नगिचै उभिएको नरशमशेरलाई एक लात हाने । नरशमशेर सम्हालिन नसकेर ५–६ फिट पर हुत्तिदै गएर लडे । त्यसपछि नरशमशेरले धर्मभक्तलाई चुट्ने आदेश दिए । त्यहाँ उभिएका त्यत्तिका सिपाहीहरूले धर्मभक्तलाई निर्घातसँग पिटे । यस पिटाइले धर्मभक्त मुर्छा परे । त्यसपछि उक्त रुखको पश्चिमपट्टि बढेको हाँगामा फेरि फाँसीको डोरी कसियो । अनि मुर्छा परेको धर्मभक्तलाई ८–९ जना सिपाहीहरूले उभ्याएर फाँसीको डोरी उनको घाँटीमा बाँधी तेस्रो पटक उनलाई झुन्ड्याइयो । यसरी माघ १३ गते बिहान पशुपतिनाथको दर्शन गर्न जाने मानिसहरूले धर्मभक्तलाई सिफलको उकालोको बकैनाको रुखमा झुन्ड्््याइएको देखे । तिनीहरूमध्ये एकजना प्रख्यात कवि भीमनिधि तिवारी पनि थिए । उनी लेख्दछन्, “त्यसरी झुन्ड्याइएका धर्मभक्तको घाँटी छड्के परेको, आधा आँखा चिम्लेको, मुखबाट रगत बगेको, गालादेखि चिउँडोसम्म काटिएको, रगतको धर्सो जमेको, माथितिर फर्काइएको कपाल, अलिअलि दाह्री, गोडाको टुप्पोले भुइँ छुनै–छुनै लागेको थियो ।” उनको छातीमा एउटा कागजको बोर्ड झुन्ड्याइएको थियो जसमा ‘संस्था खडा गरी दुनियाँ भड्काउने, पर्चा छरी हातहतियार खोजी हिँडी केही जम्मा गरी श्री ५, श्री ३ सरकार र रोलवाला जर्नेलहरूको गाथ बिताई राजकाजसमेत आफूले चलाउने उद्योग गरेको हुनाले यस्तो सजाय भयो भनी लेखिएको थियो । १९९७ साल माघ ६ गते आफूलाई ज्यान सजाय सुनाउँदा दशरथ चन्दले क्यै डरपिर मानेनन् बरु “ज्यान क्या चीज है” भनेर हलल्ल हाँस्दै राणाशाहीलाई लल्कारेका थिए । उनले भारतमा पढेका थिए र हामीसँग कुरा गर्दा पनि उनी अक्सर हिन्दीमै बोल्दथे । गंगालालले आफ्ना साथीहरूलाई जन्मकैद सुनाउँदा “जुद्धशमशरेको जन्मभर” भनी राणाहरूमाथि कटुव्यङ्ग्य प्रहार गरेका थिए । (उनको यस व्यङ्ग्यको अर्थ जुद्धशमशेरको पनि चाँडै नै हत्या गरिने छ भन्ने थियो ।) दशरथ चन्द र गंगालाललाई माघ १४ गतेसम्म सिंहदरबारमै राखियो । त्यहाँ राममाया भन्ने च्यामिनी उनीहरूको कोठा बढार्ने काम गर्दथिन् । दशरथ चन्दकी प्रेमिका जुलियाना पहिले नै पाल्पामा क्षयरोग लागेर मरिसकेकी थिइन् । आफूलाई मृत्युसजाय सुनाएको भोलिपल्ट राममायालाई बोलाएर दशरथ चन्दले भने, “राममाया, मेरा साथीहरू मारिएपछि उनीहरूको निम्ति रुने आफन्तहरू धेरै छन् तर मेरो निम्ति रोइदिने यस संसारमा कोही छैन । मलाई मारेपछि तिमी मलाई सम्झेर रोइदेऊ है ?” माघ १५ गते अबेर साँझ दशरथ चन्द र गंगालाललाई सैनिक पहरामा लहरीमा हाली प्याफलको बाटो गरी शोभा भगवतीतर्फ लगियो । आफ्नो घर नगिचै पुगेपछि गंगालालले आफ्नै धमै पत्नीलाई ‘हसिना हसिना’ भनी चर्को आवाजले बोलाए । ‘हसिना’ उनको जीवनको अति प्यारो शब्द थियो … सधैँ हँसिली, सधैँ प्रसन्नचित्त । गंगालालले त आफ्नी हसिनालाई सम्बोधन गर्दै कविताहरू पनि लेखेका थिए । शोभा भगवतीस्थान पुगेर उनीहरू दुवैले सबभन्दा पहिला विष्णुमतीको पवित्र जलमा हातमुख धोए । सेचन गरेपछि माता भगवतीको दर्शन गर्न चाहे । दुईजना जल्लाद पोडेहरू समेत लिई त्यहाँ पुगेको जर्नेल नरशमशेरले हुन्न, पर्दैन भनेन । उनीहरूले माता भगवतीको अन्तिम दर्शन गर्दै प्रार्थना गरे, “माता, हामीले नेपाल माताको निम्ति केही काम ग¥यौँ, बत्ती बाल्यौँ, हामीले बालेको बत्ती ननिभोस् यही आशीर्वाद हामी पाऊँ ।” उनीहरूलाई विष्णुमती र भाचाखुसीको दोभानमा एकै ठाउँमा गाडिएका बाँसहरूतिर लगियो । त्यहाँ दशरथ चन्दलाई उत्तरतिर र गंगालाललाई पश्चिमतिर फर्काएर बाँधियो । त्यसपछि नरशमशेरले दशरथ चन्दलाई अन्तिम इच्छा के छ भनी सोध्यो । दशरथ चन्दले“राणाशासनको अन्त्य भएको र प्रजातन्त्र कायम भएको हेर्ने इच्छा छ” भनी जवाफ दिए । त्यसपछि नरशमशेरले गंगालाललाई माफी माग भन्यो । गंगालालले “किन माफी माग्ने ?” मैले माफी माग्नुपर्ने के काम गरेको छु र हँ ? बरु, राणाशाहीजस्तो कसाहीले गरेको अत्याचारको निम्ति हामीसँग माफी माग” भनी जवाफ दिए । यस्तो जवाफ पाउँदा नरशमशेरको मुखमा थुक सुक्यो, नाकमुख खुम्चियो र ऊ क्यै बोल्न नसकी चुप लाग्यो । अनि अब पहिले गोली को खाने भनी दशरथ चन्द र गंगालालका बीच कुरा भयो । दशरथ पहिले गंगालाललाई र त्यसपछि आफूलाई गोली हानियोस् भन्ने चाहन्थे तर नरशमशेर, जेठाबाठा, दशरथ चन्दलाई गोली हानेर गंगालाललाई माफी माग्न लगाई नैतिक पतन भएको सिद्धान्तच्युत गराएको कुरा दुनियाँमा प्रचार गरी राणाशाहीको नाम ठाडो राख्न चाहन्थ्यो । नरशमशेरलाई उसको बाजे जुद्धशमशेर र बाबु हजुरिया जर्नेल बहादुरशमशेरको यही निर्देशन हुँदो हो । यो कुराको दशरथ चन्दले पहिले नै अनुमान लगाइसकेका थिए । दशरथ चन्दले पहिले गंगालाललाई गोली हान्न अनि उनलाई हान्न तिनीहरूसँग अनुरोध गरे । दशरथ चन्दको मनको कुरा बुझेर गंगालालले भने, “दाइ, तपाईँ ढुक्क हुनुहोस्, म माफी माग्दिनँ । कुनै हालतमा पनि माफी माग्दिनँ ।” दशरथ चन्द र गंगालाललाई गोली हानेर मार्न भनी कैयौँ दिनदेखि दुई बलिया पोडेहरूलाई पेस्तोल हान्न सिकाइएको थियो । त्यसदिन तिनीहरूलाई प्रशस्त रक्सी ख्वाएर ल्याइएको थियो र तिनीहरू बेसुरै थिए । एउटा पोडेलाई दशरथ चन्दको घुँडामा गोली हान्न अह्राइयो । त्यसले नगिचै आएर हान्यो । दशरथले पीडा ओठ टम्म गरे, तर दुखेको आवाज झिकेनन् । बरु उनले‘राणाशाही मुर्दावाद’ भनी नारा लगाए । गंगालालले पनि त्यो नारा दोहो¥याए । त्यो निस्तब्ध मध्यरातमा ‘राणाशाही मुर्दावाद’ को नारा घन्कियो । नरशमशेर रिसले बहुलाजस्तो भयो र त्यही पोडेलाई दशरथको तिघ्रामा गोली हान्न अह्रायो । त्यसले नगिचै गएर तिघ्रामा गोली हान्यो । अब पीडा सही नसक्नु भयो र दशरथ चन्द छटपटाउन थाले । त्यो राक्षसी अत्याचार देखेर गंगालालले खप्न सकेनन् र कराए ‘सक्छस् भने तेरो बाबुलाई एउटै गोली हानेर मार न ।” त्यस्तो आवाज सुनेपछि नरशमशेरले रिसले काँप्दै आफैँले गंगालालको घुँडामा गोली हान्यो । यसले गंगालाललाई कुनै असर परेन । गंगालालले नरशमशेरलाई, “तँ अत्याचारी क्रुर बजिया” भनी गाली गरे । अब दशरथलाई उनको कोखामा तेस्रो गोली हान्न त्यही पोडेलाई अह्राइयो । त्यसले नगिचै आएर कोखामा गोली हान्यो । यस्तो निर्मम दृश्य देखाएर नरशमशेरलाई गाली गर्न थाले । अब नरशमशेरले गंगालालको घुँडाको जोर्नीभन्दा अलि तल दोस्रो गोली हान्यो । उता दशरथ चन्द छटपटाइरहेका थिए । केही समयपछि त्यही पोडेले दशरथ चन्दको छातीमा चौथो गोली हान्यो । यसरी राणाशाहीको चार गोली खाएर दशरथ चन्द नेपालका प्रातः स्मरणीय सहिद भए । त्यसपछि फेरि नरशमशेरले गंगालालको तिघ्रामा तेस्रो गोली हान्यो । गंगालाल छटपटाउन थाले । यो सबै अत्याचारको दृश्यलाई वाल्ल परेर हेरिरहेको दोस्रो पोडेलाई गंगालाललाई आखिरी गोली हान्न अह्राइयो । त्यो पोडेले गोली हान्न मानेन र घ्वाँघ्वाँ गरेर रुन थाल्यो । त्यसपछि उसलाई फकाईफुल्याई गर्न थाले तैपनि त्यसले गोली हान्न मानेन । तिनीहरूले कति कोशिश गर्दा पनि केही लागेन । त्यसपछि पहिलो पोडेलाई नै यो क्रुर काम गर्न अह्राइयो । तर, त्यसले पनि आनाकानी गर्दै नगिचबाट गोली हान्न असम्भव छ र टाढाबाट हानेको गोली लाग्न सक्तैन भनेर गोली हान्न मानेन । गोलीकाण्डको यो नृशंस दृश्य देखेर त्यो पोडे आफैँ कामिरहेको थियो । नरशमशेरले त्यसलाई फकाई छाड्यो र टाढैबाट गोली हान्न अँगालो हाली पेस्तोल समाउन पनि आफैँले मद्दत ग¥यो । एकपछि अर्को गरी दुइटा गोली छुटे जुन क्रमशः गंगालालको पेट र कोखामा लाग्न पुगे । यसरी पाँच गोली खाएर गंगालाल सहिद भए । यसप्रकार धर्मभक्तलाई झुन्ड्याएको दुई दिनपछि तिनीहरूले गंगालाल तथा दशरथ चन्दलाई गोली हानेर मारे । अर्को व्यक्ति, नायवसुुब्बा पूर्णनारायण प्रधानलाई आखिरी बेलामा जुद्धशमशेरको हुकुमले ज्यानसजायबाट फुकुवा गरियो । उनी हाम्रो पार्टीका सदस्य थिएनन् । कसैले भनेको उनको अपराध के थियो भने उनीसँग त्यतिबेला घरमा राख्न प्रतिबन्ध लगाइएको रेडियो थियो रे, उनी त्यसबाट खबर सुन्थे रे ! उनलाई टुँडिखेलको रुखमा झुन्ड्याउने डोरी तयार थियो, गारो पनि उठाइसकिएको थियो तर त्यही बेला प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर त्यही बाटोबाट जानलाग्दा रुखनिर केको भीड भनी सोधेछन् । त्यसपछि पूूर्णनारायण प्रधानको ज्यानसजायलाई जन्मकैदमा सारिदिए । त्रिभुवनलाई पनि सिंहदरबारको मुद्दामा ल्याइयो । उनका दुई पुत्र हिमालय तथा बसुन्धरा पनि आफ्ना पिताका साथ भए । कोही महेन्द्र पनि साथै थिए भन्दछन् तर यतिञ्जेल हामीलाई त त्यहाँ त्रिभुवन, हिमालय तथा बसुन्धरामात्र भएको लाग्दछ । राणाहरूले त महेन्द्रलाई सुरुदेखि नै आफ्नो पक्षमा तान्ने कोशिश गरेका थिए । राणाहरूले त त्यही कारणबाट महेन्द्रका सबै सहायक र कर्मचारीहरूमा आफ्नै नातेदार र मान्छेहरूलाई राखेका थिए । राजा त्रिभुवन राणा खलकसँग बिहेवारी सम्बन्ध राख्न पटक्कै चाहन्नथे तर राणाहरूले त्यसका लागि अड्डी लिएको लियै गरे । आखिरमा त्रिभुवनको केही लागेन र जुद्धशमशेरको माहिला छोरा जर्नेल हरिशमशेरकी जेठी छोरी इन्द्रराज्यलक्ष्मीको बिहे महेन्द्रसँग भयो । इन्द्रराज्यलक्ष्मीको मृत्यु भएपछि महेन्द्रले २००८ सालमा आफ्नै साली रत्नराज्यलक्ष्मीसँग बिहे गरे । यो कत्तिको साँचो हो, म ठोकेर भन्न त सक्तिनँ तर राणाहरूको बसुन्धारासँग झगडा परेको थियो भन्ने सुनेको हुँ । हाम्रो मुद्दामा पनि राणाहरू त्रिभुवन र उनका दुई भाइ–छोरा हिमालय तथा बसुन्धारालाई डाँडो कटाएर गोर्खा धपाउने र महेन्द्रलाई श्री ५ बनाउने तरखरमा थिए । उनीहरूलाई सिंहदरबारमा ल्याएर राति ९–९ बजेसम्म नजरबन्द गरियो भन्ने कुरा हामीले पछि हामीलाई पहरा दिने सिपाहीहरूबाट सुन्यौँ । सोही दिन राति साढे ८ बजेतिर बेलायतका राजदूत सर जियोफ्रे बेथाम काठमाडौँ आइपुगे । राणाहरूले त्रिभुवनलाई काठमाडौँबाट धपाउनेबारे उनीसँग सल्लाह गरे । ती अङ्ग्रेज अधिकारी यो योजनासहित सहमत भएनन् । भारतमा तैनाथ गोरखा फौजहरूले राजामाथि यस्तो दुव्र्यवहार भएको सुने भने त फौजमा विद्रोह नै हुने डर राजदूतले राणाहरूलाई सुनाए । त्यसैकारण त्रिभुवनलाई गद्दीच्युत गर्ने कुरा त परै जाओस् राजधानी बाहिर धपाउनु पनि हुँदैन भन्ने उनले सल्लाह दिए । धेरै पछि मैले त्रिभुवनसँग यसबारे सोधेँ, “सरकारलाई गोर्खा धपाउन राणाहरूले पक्का गरेका थिए भने सरकारलाई किन धपाएनन् त ?” अनि उनले बेलायतको राजदूतको आगमनको कुरा बताए । यसरी त्रिभुवन निष्काशनबाट जोगिए । यही वार्ताको क्रममा उनले भने, “टङ्कप्रसादजी, तपाईँ यतिका वर्षसम्म जेल पर्नुभयो तर मैले पनि त कम्ता दुःख, कष्ट पाइन नि ¤ हेर्नोस्, मलाई आफ्नै दरबारका कोठामा नजरबन्द गरेर राखिएको थियो । बडामहारानीहरूले नै हामीहरू सबैको लागि बिहान–बेलुकीको भात र खाजाहरू पकाउनुपर्दथ्यो ।” त्रिभुवले हामीलाई साँच्चि नै ठूलो समर्थन दिएका हुन् । माघ १५ गतेका दिन रामहरि र मलाई फेरि सिंहदरबार बग्गीखाना हाजिर गराइयो । त्यसबीच राणाहरूले हाम्रा साथीहरूलाई फाँसी दिइसकेका र गोली हानेर मारिसकेका थिए । हामीहरू संस्थाको नेता भएकोले हाम्रो पनि ज्यान सजाय लिने तय भइसकेको थियो । तर, रामहरि र म ब्राह्मण थियौँ, त्यसैकारण राणाहरूले हामीलाई सुनाइएको ज्यान सजाय लागू गर्न सकेनन् । मनुस्मृतिमा बाह्मणलाई ज्यान सजाय दिनुहुन्न भनेर लेखिएको छ । ब्राह्मण हत्या त्यस समयमा सबभन्दा ठूलो पाप ठानिने भएकोले बाह्मणलाई जात–च्युत गरेर देशबाट धपाइदिनु नै उसलाई दिनसकिने कठोरतम दण्डसजाय हो भनेर मुलुकी ऐनमा किटान गरिएको छ । राणाहरूले हाम्रो गतिविधिलाई कत्रो ठूलो अपराध ठानेका थिए भन्ने देखाउनलाई तिनीहरूले हामीलाई ज्यानसजाय दिन सक्दथे तर त्यो लागु गर्न सकेनन् । जात लिने अर्थात् जातबाट च्युत गर्ने पद्धति यस्तो थियोः पहिला त हाम्रो टाउकोलाई चारपाटे मुडियो, यसो गर्दा टुपी पनि खौरी दिइयो, त्यसपछि चारै पाटामा चारवटा बेग्लाबेग्लै रङ्गहरू पोतिए । रङ्ग पोत्नाको खास कुनै माने थिएन, खालि हाम्रो बेइज्जती गर्न यसो गरिएको थियो । त्यसपछि हाम्रो जनै फुकालिदिइयो । ब्राह्मणले सधैँभरि जनैरुपी पवित्र डोरी लगाउनैपर्दछ । अतः हामी फेरि जेल फर्केर आएपछि घरबाट जनै पठाइदिए र हामीले फेरि जनै लगायौँ । हामीलाई सुँगुर बोकाएर लैजान खोजिएको थियो क्यारे, तर किन हो कुन्नि, तिनीहरूले त्यसो गर्न लगाएनन् । आखिर, राणाहरूको सनकको न कुरा हो । तिनीहरूले हाम्रो अरू मानमर्दन गर्नका लागि हामीलाई चारपाटे मोडेर नेल–हत्कडीले बाँधेर सहर घुमाउने योजना बनाएका थिए तर त्यो पनि तिनीहरूले आँट गर्न सकेनन् । त्यस्तो अवस्थामा हामीलाई देख्दा जनता राणाहरूसँग क्रुद्ध हुने डरले गर्दा हामीलाई सिंहदरबारबाट जेल लैजाँदा टुँडिखेलमा कवाज खेल्न लगाइयो र त्यतिबेला त्यहाँ वरिपरि कसैलाई आउन–जान दिइएन । अनि हामीलाई शरीरको नेल–हत्कडी छन्द्राङ्ग–छन्द्राङ्ग बजाउँदै हिँडाएर सिंहदरबारबाट जेल फर्काइयो । दुःखको कुरा, राणाहरूले हामीलाई देश निकाला गर्ने सजाय पनि दिएनन् । हामीलाई देश निकाला ग¥यो भने त हामीले झन् भारतबाट राणाहरूको विरुद्ध काम गर्ने सुवर्ण अवसर पाउने डर तिनीहरूलाई भयो(हाँसो) । त्यसको साटो तिनीहरूले हामीलाई झ्यालखानमा कोचे । यसको साथै राणाशासनले हाम्रो निजी सम्पत्तिमात्र होइन, अंशसमेत सर्वस्व हरण ग¥यो । यस सर्वस्वमा मेरो सिफलको घर र त्यसको चर्चेको जमिन पनि प¥यो । राणाहरू बीचबीचमा आफ्ना मान्छेहरू हामीकहाँ पठाएर माफी मागेमा पूरै क्षमादान पाइन्छ भन्न लगाउँदथे । तर, हामी तिनीहरूको प्रस्तावलाई लत्याइदिन्थ्यौँ । हामीले माफी किन माग्ने हँ ? गल्ती राणाहरूको हो र हामी ठीक बाटोमा छौँ भने हामीले क्षमायाचना किन गर्ने हँ ? ल, हामीले माफी माग्नेथ्यौँ होला । तर, तिनीहरूले हाम्रै अघिल्तिर जसो शुक्रराज शास्त्रीलाई फाँसी दिएपछि त हाम्रो रगत यस्तरी उम्ल्यो कि हामीले माफी मागेर राणाहरूसँग सम्झौता कहिल्यै नगर्ने किरिया खायौँ । रामहरि, गोविन्दप्रसाद, चुडाप्रसाद र मगरी हामी चारजना सँगै बस्यौँ र हामीले जेलमा सडेर मर्नै प¥यो भने पनि राणाहरूसँग कहिल्यै माफी नमाग्ने सङ्कल्प ग¥यौँ । पछि हामीले त्यस्तै आचरण गरेकोमा ठूलो खुसी मनायौँ । हामीले बिनाशर्त रिहाइबाहेक अरू कुनै शर्त नमान्ने वचन दियौँ । एकपटक राणाहरूले रामहरिलाई रिहा गर्न खोजे तर उनले जीउमा फेरि सिक्री बाँधे र जेल छाडेर जान अस्वीकार गरे । हामीले जेलमा १०–१० वर्ष गोडामा फलामे नेल बाँधेरै काट्यौँ ।) अनि दस वर्षपछि हामीलाई विनाशर्त रिहा नगरिकन सुख्खै पाएनन् । तर, जेल जाँदा (राणाशाही यति छिट्टै ढल्ला भन्ने सोचेका पनि थिएनौँ ।' -टङ्कप्रसाद आचार्य स्रोतः ज्युँदा सहिदहरू