संस्कृतका केही प्रेरणादायि श्लोक

संस्कृत श्लोक संग्रह

1. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगा: ।।
अर्थात:- उद्यम, यानि मेहनतले नै काम पूरा हुन्छ,  ईच्छा गर्नाले  मात्र कुनै काम पनि पूरा हुदैन । जसरी सुतेको सिंहको मुखमा मृगहरु स्वयम् प्रबेश गर्दैनन् ।
—
2. वाणी रसवती यस्य,यस्य श्रमवती क्रिया ।
लक्ष्मी : दानवती यस्य,सफलं तस्य जीवितं ।।
अर्थात:- जस्को मीठो बोली छ, जस्को काम परिश्रमयुक्त छ, जस्को धनलाई दानमा प्रयोग गरिएकोछ, त्यस्को जीवन नै सफल छ ।
-
3. प्रदोषे दीपक : चन्द्र:,प्रभाते दीपक:रवि:।
त्रैलोक्ये दीपक:धर्म:,सुपुत्र: कुलदीपक:।।
अर्थात:- संध्या-कालमा चंद्रमा दीपक हो, प्रातः कालमा सूर्य दीपक हो, तीनै लोकमा धर्म दीपक हो तथा सुपुत्र कुल को दीपक हो ।
—
4. प्रियवाक्य प्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
तस्मात तदैव वक्तव्यम वचने का दरिद्रता।।
अर्थात:- प्रिय वाक्य बोलेमा सबै  जीव संतुष्ट हुन्छन् ।  अतः प्रिय वचन नै बोल्नोस किनकि यस्ता बचनहरुको कहिल्यै अभाव रहदैन ।
—
5. सेवितव्यो महावृक्ष: फ़लच्छाया समन्वित:।
यदि देवाद फलं नास्ति,छाया केन निवार्यते।।
अर्थात:- विशाल वृक्षको सेवा  गरिरहनु पर्छ, किनकि यसले फल र छाया दुबै प्रदान गर्छ । यदि दुर्भाग्यबस फल पाइएन  भने पनि छाया त कसैले पनि रोक्न सक्दैन ।

—
6. देवो रुष्टे गुरुस्त्राता गुरो रुष्टे न कश्चन:।
गुरुस्त्राता गुरुस्त्राता गुरुस्त्राता न संशयः।।
अर्थात:- भाग्य रूष्ट भएमा गुरुले रक्षा गर्छन ।  गुरु रूष्ट भएमा कोहि आफनो हुदैन । अत: गुरु नै रक्षक हुन्३ । यसमा शंका छैन ।
—
7. अनादरो विलम्बश्च वै मुख्यम निष्ठुर वचनम
पश्चतपश्च पञ्चापि दानस्य दूषणानि च।।
अर्थात:- अपमान गरेर, ढिलो गरेर, मुख बिगारेर, कठोर बचन बोलेर दान गरेमा  तथा  दानपश्चात पश्चाताप गरेमा यी पाँच क्रियाले दानलाइ दुषित गर्दछन ।
—
8. अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविन:।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशोबलं।।
अर्थात:- ठुलालाई अभिवादन गर्ने र नित्य बृध्दहरुको सेवा गर्ने मनुष्यको आयु, विद्या, यश र बल -यी चार कुरा बृध्दि  हुन्छन ।
—
्9. दुर्जन:परिहर्तव्यो विद्यालंकृतो सन ।
मणिना भूषितो सर्प:किमसौ न भयंकर:।।
अर्थात:- दुष्ट व्यक्ति यदि विद्याले सुशोभित छ भने पनि  परित्याग योग्य नै हुन्छ । के मणिले सुशोभित सर्प  भयंकर हुदैन र ?
—
10. हस्तस्य भूषणम दानम, सत्यं कंठस्य भूषणं।
श्रोतस्य भूषणं शास्त्रम,भूषनै:किं प्रयोजनम।।
अर्थात:- हातको आभूषण दान हो , कण्ठको आभूषण सत्य हो , कानको शोभा शास्त्र श्रवणमा छ । अन्य आभूषण को कुनै प्रयोजन छैन ।
—
11. यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा, शास्त्रं तस्य करोति किं।
लोचनाभ्याम विहीनस्य, दर्पण:किं करिष्यति।।
अर्थात:- जुन मनुष्यमा बिबेक छैन शास्त्रले त्यसलाई के गर्न सक्छ र ? आँखानै नभएकोलाई ऐनाले के गरोस ?
—
12. न कश्चित कस्यचित मित्रं न कश्चित कस्यचित रिपु:
व्यवहारेण जायन्ते, मित्राणि रिप्वस्तथा।।
अर्थात:- न कोई  कसैको मित्र हुन्छ न शत्रु । ब्यबहारले नै मित्र या शत्रु बनाउँछ ।
—
13. नीरक्षीरविवेके हंस आलस्यं त्वं एव तनुषे चेत।
विश्वस्मिन अधुना अन्य:कुलव्रतम पालयिष्यति क:।
अर्थात:- ऐ हंस, यदि तिमि नै दूध र पानीलाई भिन्न गर्न छोडछौ  भने तिम्रो कुलब्रत यो बिश्वमा कसले पालना गरिदेला ? (भाव- यदि बुद्धिमानले नै कर्तब्य त्यागेमा निष्पक्ष व्यवहार को गर्ला र ? )

-
14. दुर्जन:स्वस्वभावेन परकार्ये विनश्यति।
नोदर तृप्तिमायाती मूषक:वस्त्रभक्षक:।।
अर्थात:-दुष्ट व्यक्तिको स्वभाव नै अर्काको काम बिगार्ने हो । मुसाले कपडाहरु स्वभावबश नै काटने गर्छ, पेट भर्नका लागि होइन ।
—
15. सत्यं ब्रूयात प्रियं ब्रूयात न ब्रूयात सत्यं प्रियम।
प्रियं च नानृतं ब्रूयात एष धर्म: सनातन:।।
अर्थात:- सत्य बोल, प्रिय बोल, अप्रिय लाग्ने सत्य बोल । प्रियलाग्ने  असत्य पनि बोल्नु हुदैन ।
—
16. काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमतां।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।
अर्थात:- बुद्धिमान मानिसहरु काव्य-शास्त्रको अध्ययनमा आफनो समय ब्यतित गर्छन ।  मूर्ख मानिसहरु निद्रा, कलह वा कुनै ब्यसन बासनामा आफ्नो समय बिताउछन् ।
—
17. पृथ्वियां त्रीणि रत्नानि जलमन्नम सुभाषितं।
मूढ़े: पाधानखंडेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।।
अर्थात:- पृथ्वीमा तीन रत्न छन-जल,अन्न र शुभ वाणी ।  तर मूर्खहरु ढुंगाको टुक्रालाई नै रत्न को संज्ञा दिने गर्दछन् ।
—
18. भूमे:गरीयसी माता,स्वर्गात उच्चतर:पिता।
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गात अपि गरीयसी।।
अर्थात:- भूमिभन्दा श्रेष्ठ माता छन , स्वर्गभन्दा महान पिता छन् , माता र मातृभूमि स्वर्गभन्दा पनि श्रेष्ठ छन् ।
—

                                                     19. शैले शैले न माणिक्यं,मौक्तिम न गजे गजे।
                                                           साधवो नहि सर्वत्र,चंदन न वने वने।।
अर्थात:- प्रत्येक पर्वतमा अनमोल रत्न पाइदैन , प्रत्येक हाथीको  मस्तकमा मोती हुदैन ।सज्जन मानिस सबै ठाउमा हुदैनन । प्रत्येक वनमा चंदन पाइदैन ।
                                                                             —
                                                           20. न विना परवादेन रमते दुर्जनोजन:।
                                                                 काक:सर्वरसान भुक्ते विनामध्यम न तृप्यति।।
अर्थात:- अर्काको निन्दा नगरेमा दुष्टब्यक्तिलाइ आनन्द नै आउदैन । जसरी कागले सबै रस भोग गरे पनि फोहोर टिप्नमा नै आनन्द मान्ने गर्दछ । ।