ग्वाल्लेक केदार क्षेत्र र वरपरका धार्मिक सांस्कृतिक सम्पदा

कर्णाली चिसापानीको पुल तरेपछि सुदूर सिमान्तको सात नम्बर प्रदेशमा पुगिन्छ । यस क्षेत्रका पर्यटकिय गन्तव्य हरु अद्यापि देशबासीका नजरमा समेत ओझेेल नै छन । टिकापुर, घोडाघोडी, शुुक्लाफाँटा, झिलमिला, वेदकोट, अमरगढी, शैैलेश्वरी, बडिमालिका, रामारोशन, खप्तड, बुढीनन्दा, सुर्मा, अपि-नाम्पाका बारेमा समेत हामीसंग यथेष्ट जानकारी छैन । यस यथार्थमा प्रकृति र संस्कृतिको नमुनास्थल रहेको यस क्षेत्रका नयाँ नयाँ दर्शनीय स्थानको सामान्य परिचय दिने जमर्को गर्दैै ग्वाल्लेकधामको अती पबित्र मानिने ग्वाल्लेक शिखर, ग्वालेककेदार धाार्मिकारण्य र सेरोफेरोका धाार्मिक-सांस्कृतिक धरोहरहरुको छोटो चिनारी यस  लेखमा राखेकाछौ ।

बैतडी सदरमुकामबाट  १० कि मि पुुर्बपट्टि उच्चसमस्थलीमा देहिमाण्डौको स्थानिय बजार अबस्थित छ । नेपाल- भारत सीमाना पर्ने झुुलाघाट बजारबाट यहाँसम्म २९ कि मि पक्की सडक छ ।  यहाँबाट सोझै दक्षिणमा देखिने लेकको सर्बोच्च शिखर नै यस भेेगमा ग्वाल्लेकधामका नामले प्रसिद्ध छ । यो धामका वरपर चारैतिर विभिन्न नामले सम्बोधित शिबशक्तिस्थलहरु स्थापित छन । समष्टिमा यो मनोरम भुुखण्डलाइ ग्वाल्लेककेदार क्षेत्र भनिएकोछ । देहिमाण्डौबाट यो शिखरको पुर्बी पार्श्वतिर जाने सडक हाल २५ कि मि टाढा गिरेगडासम्म पुगेकोछ भने पश्चिम पट्टिको सडक देहिमाण्डौ- दुर्गास्थान १२ कि मि र दुर्गास्थान- सलेना- मेलौली १५ कि मि सम्म नै गाडी चल्न थालेकोछ । लामालेक- खलगाड- रोडीदेवल रुटमा निर्माणाधिन सडकलाई देहिमाण्डौ-गिरेगडा सडकसम्म जोडने गरेर यो ग्वाल्लेककेदार क्षेत्रको चारैतिर परिक्रमा पथ( चक्रपथ ) को परिकल्पना गरिएकोछ । देहिमाण्डौकै सुन्दरखालबाट संरक्षित बनको किनारै किनार ढणौन- पेल्या हुँदै लामालेकमा पर्यटनमार्गलाई जोडने योजना समेत छ । यसरी चारैतिरको सडक संजाल जोडन धेेरै दिन कुर्नु नपर्नेमा स्थानियबासी बिश्वस्त छन ।

देहिमाण्डौको बजार नै ग्वाल्लेक केदार क्षेत्रको प्रमुख प्रबेश-बिन्दु हो । देहिमाण्डौ्डौमा खानबस्नकालागि होटेल लजहरु छन । स्वास्थ्य चौकी र  पुलिसचौकीको सेवा समेत उपलब्ध छ । यहाँबाट पुर्ब वा पश्चिम जुन रुटबाट भए पनि ग्वाल्लेक वरपरका धार्मिक सांस्कृतिक स्थलहरुमा पुग्न सकिन्छ । ग्वाल्लेक धामको वरपर थुुप्रै दर्शनिय स्थल छन । स्थानाभावका कारणले समेत यो आलेखमा मात्र यिनीहरु सबैको बारेमा लेख्न नसकिए पनि पछि अपडेट गर्नेेगरि केही प्रमुख स्थलका सम्बन्धमा छोटो जानकारि मात्र समाबिष्ट छ ।

निंगलासैनी ; सुप्रसिध्द शक्तिपीठ

बैतडी जिल्लाको देहिमाण्डौँमा रहेको निङ्गलाशैनि भगवती मन्दिरमा मेला भर्न सुदूरपश्चिमका साथै भारतको कुमाउ र गढवाल क्षेत्रबाट पनि हजारौंको संख्यामा दर्शनार्थी मन्दिरमा दर्शन गर्न पुग्ने गर्दछन् ।

स्थानिय जानकारहरुका अनुसार निङ्लासैनी भगवति मन्दिरमा पहिलेदेखिनै पशुवलि दिने प्रचलन छ । महाष्टमीका दिन शक्तिवर्दनी निङ्गलाशैनि माताको मन्दिरमा कम्तिमा पनि ६८ प्राणिको वलि दिनुपर्ने भएकाले यो मेलालाई स्थानिय भाषमा अठ्सठ्ठि जात पनि भनिन्छ ।

पौराणीक किंवदन्ती अनुसार ७ सय वर्ष पहिले देहिमाण्डौं गाविसको वडा नं.६ स्थित जंगलको एक भागमा निंगालोको वोट संगै रहेको एक सिलामाथि आफ्नो गाईले दुध चढाएको  देखेपछि सोहि निंगालोवाट उत्पन्न भएको हुनाले यहाँं उत्पन्न महांशक्तिलाई निङ्लासैनी भगवतीको रुपमा पुज्ने गरिएको हो ।

निङ्लासैनी भगवतीको मन्दिरमा प्रत्येक संक्रान्ती, औसी र पूर्णिमाका दिन शास्त्रोक्त विधिबाट नियमित पुजा चढाईन्छ भने हरेक वर्ष बडादशै, चैैते दशै, भाद्र पुर्णिमा र मंसिर पुर्णिमामा ४ पटक भब्य मेला लाग्ने गर्दछ ।
सुदूरपश्चिमकै प्रसिद्ध शक्तिपीठको रुपमा मानिने यस मन्दिरमा प्रतेक बर्ष नवरात्रको महाअष्टमी को अवसर पारेर पाँच सय भन्दा बढी पशुको बलि दिईन्छ । ०७२ सालको तथ्यांकमा  माहाअष्टमीको अवसर पारेर ३ सय ३० राँगा र दुई सय भन्दा बढी बोकाहरुको बली दिईएको निङ्गलाशैनि मेला व्यवस्थापन समितीको रेकर्डमा देखिन्छ ।

ग्वाल्लेकधाम ; पबित्रतम उच्च शिखर

देहिमाण्डौबाट करिब २ कि मि सुन्दरखालसम्म नै सडक पुगेकोछ । यहाबाट डेढदुइ घण्टाको पैदलबाटो शिखरसम्म पुगिन्छ, तर शिखरमा जान पबित्र र चोखो रहनु पर्ने केही अनुष्ठान पूरा गर्नुपर्छ । प्रबेशबिन्दुमा सानो मन्दिर र आश्रम बनाइएकोछ । शिखरको प्राकृतिक भब्यता अनुपम र अलौकिक मानिन्छ । शिखरको उचाई ६०६५ मिटर मापन गरिएकोछ । स्थानिय लोकमानस ग्वाल्लेक धुुराका नामले यस शिखरलाई अतिव आस्था र बिश्वासका साथ गुहार्ने गर्दछ ।

ग्वाल्लेककेदार ; धार्मिक आस्थायुक्त संरक्षित बन

ग्वाल्लेकधामको चारैतिर करिब २८७८ हेक्टर धार्मिक राष्ट्रिय बनले यो समुच्च क्षेत्रलाई जिबन्तता दिइरहेकोछ । यसलाई संरक्षित बन कायम गर्ने संरक्षणकर्मीहरुको प्रयास जारी छ । पर्यापर्यटनकालागि यो बनक्षेत्र नमुना मानिन्छ । प्राकृतिक हरियाचौर, गुफा, पानीमुहान, बिबिध बनस्पति, बनौषधि, बन्यजन्तु यहाँका आकर्षण हुन् । भाारत र नेपालका हिमश्रृंखला लगायतका प्राकृतिक दृश्यहरुको अबलोकनका लागि समेत यो धाार्मिकारण्य विशिष्ट गन्तव्य मानिन्छ ।

 असिमकेदार ; वर्षा र सहकालका देवता 

देहिमाण्डौ-सलेना सडकको सात कि मि दुरिमा पर्ने दुर्गास्थानको सुर्काल गाउँमा असिमकेदार मन्दिर अबस्थित छ । यहाँ पनि भाद्र र माघ महिनाको शुुक्ल पञ्चमीदेखि तीन दिनसम्म प्रख्यात " तेरादे जाँत " को रमाइलो पर्व मनाइन्छ । संक्रान्ति, औसी र पुर्णिमामा नित्य पुजा हुन्छ । नवरात्र, न्वागि पर्व ( नयाँ अन्न चढाउने ) आदिका अबसरमा समेत पुजाआजा हुन्छ । खडेरी वा अतिबृष्टि भएमा " आल " भरिका गाउँगर्खाबाट जाँत सहितका मानिस संकट निबारणार्थ यो मन्दिरमा आउने चलन कायमै छ । असिमकेदारलाई वर्षा र सहकालका देवताका रुपमा मान्ने गरिन्छ । यहाँ पनि पुजाआजा चलाउने आफनै विशिष्ट प्रचलन छन ।

महाद्यौ ; झौलेक, गुरुखोला

दशरथ चन्द राजमार्ग नजिक झौलेकमा महारुद्र देवताको प्रसिद्ध मन्दिर रहेको छ । यस मन्दिरमा प्रत्येक वर्ष आश्विन शुक्ल/चैत्र शुक्ल नवमी तिथिमा विशेष पूजा लाग्ने गर्दछ ।

मेलौली ; प्रख्यात भगवति
          धार्मीक स्थलको रुपमा सुदूर पश्चिमका प्रमुख शक्तिपिठमध्ये मेलौली पनि एक हो । प्रचार प्रसार हुन नसकेको कारण ओझेलमा परेको मेलौली भगवतिको महिमा क्षेत्रभरि कायमै रहिआएको तथ्य कार्तिक पुर्णीमा लाग्ने जात्रा ( जाँँत ) मा देखिने लाखौको सहभागीताले प्रमाणित गर्दछ  । एक सय चौतिस रोपनी क्षेत्रफल भएको चौरमा अवस्थित माता मेलौलीको मन्दिर हातामा  केदारशैली, शिखरशैली र पैगोडा शैलीका समन्वित स्वरुपमा विशिष्ट चित्ताकर्षक शैैलीको बास्तुकला देखिन्छ । काार्तिक पुर्णिमाको अबसरमा चार दिन सम्म रहने जात्रामा करैाडौको ब्यापार हुन्छ । नेजा ध्वजा आशा गुर्ज भानु भोकर लगायत पाचबाजाको साथ दशैा ब्यक्तिहरुले बोक्ने चन्डोलमा श्वेत फेटा र बागो लगाई सुन चादीको गहनामा सुशोभित भएका हातमा चामर लिएका धामीमा पुर्णिमाको बिहान सुर्योदयको मुहुर्तमा मेलौली अबतरित हुन्छिन भन्ने जन बिश्वास छ । चौरको मध्यमा रहेको फलामे पिँङ ( हिङलो ) सु प मा नै सबभन्दा अग्लो हुनुपर्दछ । 
मन्दिरको पश्चिम र ग्रीन बेल्टको ठीक मुनी देब्वा ओराड नामले एउटा गुफा छ । प्रबेशद्दार सागुरो भएको हुदा सबैलाई भित्र प्रवेश गर्न सक्दैनन् । गएका हरुबाट प्राप्त जानकारी अनुसार बिभिन्न देवि देबताहरुको प्राकृतिक मुर्तिहरु छन । लामालेक बुढाघरभन्दा माथि लेकतिर अर्को गुफा छ । यस किसिमका गुफाहरु सीमा र ग्वाल्लेकको बनमा पनि पाईन्छन । यि अझै खोजका बिषयहरु छन ।

मेलौलींमा चैतै दशै र अशोजको महिनाको बडा दशैमा नित्य ५ पुजा  र बली बिधान हुने गर्दछ । धर्म र सँस्कृतिको नाममा  देउकी बनाउने चलन चालीसको दशकमा समाज सेवी र पिडित समुदायले ठूलो प्रयत्नका साथ समाप्त गरेकाछन ।

महारुद्र, खलिगाड ; विशिष्ट परंपरा

ग्वाल्लेककेदार क्षेत्रकै तोलि बनसंग जोडिएको महारुद्र गा बि स को सेरा गाउँमा अवस्थित महारुद्र मन्दिर केही विशिष्ट परम्पराका कारण यस भेेगभरि नै प्रसिध्द छ । सम्भबत: तेह्रौ शताब्दिमा स्थापित यो मन्दिरमा प्रथम स्थानमा मुखिया ठकुरी हुने र बिणाको धामी क्षेत्रीबाट हुने चलन छ। हाल यसरी खाम बसेका चन्द मुखियाहरुको एघारौ पुस्ताले मन्दिरको धार्मिक सांस्कृतिक कार्य संचालन गरिरहेकाछन् । बुध्द पुर्णिमाका दिन बलिरहेको आगोमा धामीहरुले तातो फलाम चाटने धुुनी जाँत पनि यस स्थानको प्रख्यात विशेष पर्व हो । यसै स्धान नजिक २ कि मि लामो प्राकृतिक गुफा पनि छ । लामालेकबाट यहाँसम्मको सडक निर्माणाधिन छ ।

गण्मेश्वर ;  गिरेगडा-३ नेटा 

धार्मिक पर्यटकीय स्थल गणमेश्वर मन्दिर बैतडीको गिरेगडा र रोडीदेवल गाविस सिमना नेटा मा अवस्थित छ ।कलात्मक सौन्दर्यले भरीपुर्ण यो मन्दिरमा जान देहिमाण्डौदेखि नै सडक यायायातको सुविधा छ।  गणमेश्वरको नवनिर्मिित मन्दीर नवनिर्मीत विशिष्ट बास्तुकलाका कारण प्रसिध्द छ । गन्मेश्वर बाबालाई गडवालिङको नामले पनि पुकारिन्छ । यहाँको मन्दिरमा मन्दिरमा रातो टिका चल्दैन । भाारतको पिथौरागढ चम्पावतबाट समेत दर्शनार्थीहरु आउनेगरेकाछन ।

देउताल ; द्यौगण्या, रोडीदेबल

देवताल अर्थात देवगणेलाई गडवालिङको प्रमुख वीर मानिन्छ । नेपाल- भाारत दुबैतिर यिनलाइ समानरुपमा श्रध्दा र बिश्वास गर्दछन । कहि पनि न्याय नपाएमा देउगणे गुहार्नेे ( घाऽत जाने ) चलन छ । महाकाली किनारका यस तालमा सुनका माछा चढाउने प्रचलन कायमै छ  । नवरात्रमा यहाँ ठुुलो मेला लाग्छ ।

{ नागार्जुन ; गिरेगडा-५ तोली/सिम केदार ; गिरेगडा-४/नङथरो ; गिरेगडा-८ धिरमणा/खोलीकेदार ; गोइचणा , जर्ग /कैलपाल, पुजरागाउ, दुर्गास्थान /खापर गुफा, ऐचेेकाडा, दुर्गास्थान/समैची सदाफल; दुर्गास्थान/ भुुमिराज, दुर्गास्थान आदि कतिपय धाार्मिक र सांस्कृतिक महत्वका स्थलहरु पनि ग्वालेककेदार धाार्मिक क्षेत्रको वरपर अवस्थित छन । यी पावनस्थलहरु बारेका बिबरण अद्यावधिक गर्दै जानेछौ । केही फोटोहरु पनि गुगलबाट साभार सङ्कलन गरिएका छन् । यसबारेका तथ्यपुर्ण जानकारीका लागि कमेन्ट बक्स खुुला छ । कृपया यो एकल प्रयासलाई सघाई दिनुहुनेछ । }

सिमनाथ ; आकर्षक शिबस्थल

मेलौलीदेखि १४ कि मि दक्षिणको चुचुरोमा अवस्थित सिमनाथ मन्दिरमा कार्तिक शुुक्ल सप्तमीमा ठुुलो मेला लाग्दछ । भाद्र शुुक्लाष्टमी अर्को विशेष पर्व हो । प्राकृतिक रुपले पनि यो स्थान चित्ताकर्षक मानिन्छ । सिमनाथको आफनै विशिष्ट परम्परा छ । मेलामा  दुई गाउले समुहहरु गीर खेेल्ने चलन अहिलेसम्म चालु छ । हाल यस स्थानमा समेत सडकको ट्रेक खुलिसकेकोले आउनजान सजिलो भएकोछ ।

शर्मालीगढी ; अमरगढीकै हाराहारी

भारतको चम्पाबतगढ र डडेल्धुराको अमरगढीकै हाराहारीको यो गढी तत्कालिन सामरिक किल्ला हो । हाल संरक्षणको पर्खाइमा रहेको किल्ला लगभग ५०० बर्गफुट जमिनमा फैैलिएकोछ । डोटि भेेगमै अमरगढि पछि यो शर्मालीगढी दोश्रो ठुुलो किल्ला मानिन्थ्यो ।

यसरी यो भेेगका अतिरिक्त बैतडी र डडेल्धुराका कतिपय पर्यटकीय गन्तब्यहरुको पर्यटन प्रबर्धनका निम्ति एकीकृत प्रयासको आबश्यकता छ । राष्टिय सडक संजालसंग जोडिएकोले पर्यटकीय बिकासका लागि सबैको ध्यान जानू पनि अबको टडकारो खाँचो हो ।
जहाँसम्म बैतडीसम्म पुग्ने चाँजोपाँजोको प्रश्न छ, हाललाई सार्बजनिक यातायात प्रयोग गरेमा काठमाण्डौ- बैतडी- काठमाण्डौ बस भाडा र दुई रात बैतडीमा खान- वस्न बाह्र हजार जतिले पुग्छ । कुनै कोसेली लैजानका लागि अतिरिक्त खर्च थपिने हुन्छ । काठमाण्डौबाट बैतडी पुग्न बसमा २७ घण्टासम्म लाग्छ । काठमाण्डौ- धनगढि हवाइ यातायात पनि उपलब्ध छ । धनगढी- बैतडी २२० कि मि को लागि धनगढिमै बस र भाडाका साधन पनि पाइन्छन् । सामान्यत: टिसर्ट, टाउजर, हापपैण्ट, पातलो ज्याकेट, क्याप, स्पोर्ट शुु, चप्पल, पानी बोतल, टर्चलाइट, क्यामेरा, डायरि, कलम, दुर्बिन, टावेल, टुथपेष्ट, साबुन, ब्रस र सामान्य औषधिको जोहो मिलाएर आउदा बेस हुन्छ । यताबाट कोसेलिको रुपमा चिउरि गुड, बोडी, गहत, मस्याङ, मास, भटमास जस्ता अर्ग्यानिक उत्पादन लैजान सकिन्छ । सिमावर्ति नगर झुुलाघाट वा पिथौरागढसम्म पुगेर किनमेल गर्न सकिन्छ ।