कर्णालीको आर्थिक उन्नति चुनौति र संम्भावना

कर्णालीको आर्थिक उन्नति चुनौति र संम्भावना

लेखक-विनोद देव पन्त

पृष्ठभूमी

इतिहाँसको कुनै कालखण्डमा खस आर्य समुदायको बलियो साम्राज्यको रुपमा रहेको कर्णाली प्रदेश प्रचुर सम्भावना हुँदा हुँदै विकासको दृष्टिले लामो समय ओझेलमा रह्यो। निश्चय नै सडक संञ्जाल समग्र विकासको लागि अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष हो भन्ने कुरामा शंका गर्ने ठाउँ रहदैन । सडक सञ्जालबाट जोडिना साथ कर्णालीका हुम्ला बाहेकका सबै जिल्लाको आर्थिक विकास अव टाढाको कुरा रहदैन । तर यसका लागि खाद्यान्न लगायतका उपभोग्य पदार्थ बोकेर कर्णाली पुगेर फर्किएका मोटर गाडि रित्तो फर्किन्छन वा भरिएर यो सवाल महत्वपूर्ण छ । कर्णाली क्षेत्र प्रचुर सम्भावना भएको क्षेत्र भएकोले हामीले कर्णालीलाई सम्वृद्ध बनाउने ढ·ले योजना बनाउन र कार्यान्वयन गर्न जरुरी छ । कर्णाली क्षेत्रका अधिकांश मानिसमा व्यवशायीक दक्षता पैतृक गुणको रुपमा विद्यमान छ । कठिन परिस्थितीको सामना  कसरी गर्ने र आफ्नो आवश्यकता कसरी पूर्ति गर्ने भन्ने ज्ञानको खानी हो कर्णाली क्षेत्र । कर्णालीका जनताको श्रम प्रतिको लगाव अन्य भूभागमा बस्ने नेपाली दिदी बहिनी र दाजुभाईको लागि अध्ययन र अनुकरणको विषय बन्न सक्दछ । लामो समय सम्म कर्णाली प्रदेशले आधुनिकताको रसस्वादन गर्न पाएन। यसका पछाडि राजनैतिक, सामाजिक र भौगोलिक विकटता लगायतका अनगिन्ती कारणहरु रहे यद्यपी विकास गर्ने भन्दा विकास खाने सोच र मानसिकताका कारण पनि कर्णालीको विकास प्रकृयाले गति नलिएको तथ्य तर्फ नजरअन्दाज गर्न सकिन्न।
सम्भावनाका क्षेत्रहरु
पर्यटन क्षेत्र ः
विकट भौगोलिक अवस्थिति भए पनि कर्णालीको प्राकृतिक सुन्दरता, मनमोहकताले हरेक मानिसलाई लोभ्याउँछ। भौगोलिक कठिनता कारण कर्णाली क्षेत्र अझै भर्जिन ल्याण्डको रुपमा रहेको छ । रारा, शे फोक्सुण्डो, कुभिण्डे दह जस्ता अति सुन्दर ताल तलैया, चन्दननाथ, वाला त्रिपुरासुन्दरी, पञ्चकोशी, देउतीवज्यै, काक्रेविहार जस्ता प्रख्यात शक्तिपिठ र मठ मन्दिर, एवं सुन्दर हिमाल र प्राकृतिक छटाले सुशोधित कर्णाली प्रदेश नै सम्पन्न रहेको छ । यातायातको सुविधा संगै यो क्षेत्रमा पर्यटकको आगमन बढदै गएको छ । यद्यपी हुम्लाको बाटो कैलाश र मानसरोवर जाने विदेशी पर्यटक, मुस्ता·को बाटो डोल्पा जाने विदेशी पर्यटक र रारा शे फोक्सूण्डो जाने स्वदेशी र विदेशी पर्यटकले अझै पनि गुणस्तरिय बसाई र खानाको अनुभूति गर्न नपाएको तथ्यलाई हृदयंगम गरी पर्यटन प्रवद्र्धनमा सहायक व्यवशाय स्थापना र सञ्चालनमा  ढिलो गर्नु हँुदैन । त्यसै गरी धार्मिक पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि आवश्यक प्रचार प्रसार सामाग्रीहरु तयार गरी यस्ता धाम र शक्तिपिठहरुको सूचना आम जनमानसमा पु¥याउन आवश्यक कदम चालिनु जरुरी छ । रारा क्षेत्रको होटल व्यवस्थापनको एकाधिकार तोडनु समेत जरुरी भै सकेको छ । यसौ भएमा थुप्रै रोजगरी सिर्जना हुने र आर्थिक गतिविधि बढन जानेछ भने विगतमा सडकको दुरावस्थाका कारण कर्णाली क्षेत्रका जनताले जीवन गुमाउनु परेको तथ्यलाई हृदयंगम गरी सडकको स्तरोन्नतिमा यथेष्ट प्रयास गर्नु जरुरी छ । पर्यटन संग सम्वन्धित होटल तथा लज व्यवशाय, ट्राभल एजेन्सी, साना तथा मझौला यातायात, घोडचढी, स्केटि·, ¥याफ्टि·, प्याराग्लाईडि·, फिसि· जस्ता व्यवशाय मार्फत कर्णालीको जीवन समृद्ध बनाउन सकिने सम्भावनाहरु छन् ।
कृषि क्षेत्र
कर्णाली प्रदेश मध्ये खासगरी तत्कालिन कर्णाली अञ्चलका सबैजसो जिल्लामा उच्च हिमाली भेगमा पाईनै स्याउ, ओखर खुर्पानी, आरु लगायतका फलफूल, मार्सि धान, आलु, मकै, गहूँ, जौ, कोदो, फापर, चिनो, सिमी र ताजा तरकारी, मह उत्पादन लगायतका उच्च गुणस्तरिय खाद्यवस्तुहरुको उत्पादनको थलो हो । अझ यस क्षेत्रलाई राशायनिक मल र विषादी मुक्त क्षेत्र घोषणा गरिएकोले यस क्षेत्रमा उत्पादन हुने सवै वस्तुहरु मानव स्वास्थका लाीग अत्यन्त उत्तम मानिन्छन् । जसलाई ब्राण्डि· गरेर उच्च मूल्यमा विदेश निर्यात गर्न सक्ने सम्भावना प्रचुर छ । कामको सिलसिलामा जहाँसुकै पूगे पनि रोपाईको दिन खेतमा आइपुग्ने कर्णालीवासीको परम्पराले उनीहरुको कृषिकर्म प्रतिको लगावलाई उजागर गर्छ । यसै गरी फलपूmलबाट तयार हुने जुस, साइडर तथा उच्च कोटीको मदिरा उत्पादन गर्ने व्यवशाय स्थापना गरी अन्तराष्ट्रिय बजारमा पु¥याउँदा मनग्य आम्दानी गर्न सकिने सम्भावना छ । साथै कर्णाली प्रदेशको पहाडि इलाकामा अमिलो जातका फलफूल, किवी, स्ट्रवेरी, र तल्लो समथर भूभागमा अाँप लिची कटहर जस्ता फलफूल उत्पादन गर्न सुहाउँदो हावापानी भएकोले क्लस्टर छुट्याइ योजनावद्ध ढ·ले कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु जरुरी छ । यसैगरी पशुपालनको क्षेत्रमा यो प्रदेश आज पनि अग्रणी स्थानमा छ । उच्च हिमाली भेगमा भेडाच्यांग्रा, घोडा, तल्लो भेगमा बाख्रा, भैसी, गाई लगायतका पशु र विभिन्न प्रजातीका पंक्षीपालन गरी मासु, ऊन, दुध र दुग्धजन्य पदार्थ, छाला लगायतका वस्तु उत्पादन गरी आर्थिक सम्पन्नता हासिल गर्न सकिने प्रशस्त संम्भावना रहेको छ ।
जडिवुटी
कर्णाली प्राकृतिक जडिवुटीको भण्डार हो । उच्च हिमाली भेगमा पाईने सवैजसो जडिवुटी कर्णाली प्रदेशमा पाईन्छ । विशुद्ध प्राकृतिक यी जडिवुटी प्रशोधन गरी उच्च गुणस्तरिय आयुर्वेदिक औषधी उत्पादन गर्ने कारखाना स्थापना गरिएको खण्डमा प्रदेश तथा प्रदेशवासी जनताको आर्थिकस्तर वृद्धि हुन समय लाग्दैन । राज्य सरकारले प्राकृतिक जडिवुटीको संरक्षण, संकलन र खेती सम्वन्धी उपयुक्त नीति तय गरी यस क्षेत्रको विकास गर्न जरुरी छ ।
वन पैदावार
कर्णाली प्रदेश वन पैदावारको मामलामा समेत धनी रहेको छ । वन पैदावार बाट टिम्वर र नन टिम्वर दुवै प्रकारका व्यवशाय गर्न सकिन्छ । चुरे तथा पहाडि भेगमा रहेका कुकाठहरुको हाँगाविगा छटनीगरी, भेनियर, वायोमास उत्पादन गर्ने उद्योग, त्यसैगरी जंगल क्षेत्रमा रहेका बुढा पुराना रुख विरुवा छटनी गरी टिम्वर, फर्निचर लगायतका वस्तु उत्पादन गर्ने उद्योग स्थापना गर्ने तर्फ कदम चालिनु उपयुक्त हुन्छ ।
खनिज
कर्णाली प्रदेशमा खनिज उद्योगको समेत प्रचुर सम्भावना रहेको छ । यो प्रदेशको थुप्रै ठाँउमा सिमेण्टको कच्चापदार्थ चुनढु·ाका खानीहरु रहेका छन्। काइनाइट, टुर्मालिन माथिल्लो कर्णाली तटिय क्षेत्रमा व्ल्यू सफायर, तल्लो तटिय क्षेत्रमा नेफ्राईड जेड र उच्च हिमाली भेगमा क्वार्ज जस्ता रत्न पत्थर खानीहरु समेत यस प्रदेशमा थुप्रै रहेका छन् । पेट्रोलियम र फलाम, स्लेट खानीका संभावनाहरु समेत रहेका छन् । कर्णाली वेसिन क्षेत्रको ग्रेनाइट जस्ता कडा चट्टानको उपयोग हुन सकेको छैन, जसबाट कटि· स्टोन र उच्च गुणस्तरको रोडा तयार गर्न सकिन्छ । खनिजको उपयोग सम्वन्धी नीतिमा सहजीकरण गरी उत्पादनमुखी व्यवशाय प्रवद्र्धन गर्ने वातावरण तयार गर्नु समेत नितान्त जरुरी छ ।
अन्तमा
नेपालको औद्योगिक विकासको कुरा गर्दा आजका दिन सम्म सन्तोष लिन सकिने ठाँउ छैन । समग्र विकासको मोडलको असफलताले औद्योगिक विकासलाई पनि छोएको देखिन्छ । केहि विषयगत क्षेत्रमा भएको उपलव्धीलाई बढाई चढाइ गर्नु र आफ्नो राजनीतिक अभिष्ट साधना गर्नु हाम्रो नियति बनि सकेको छ । ३० वर्षको अन्तरालमा राज्य मिश्रीत हुँदै खुला अर्थतन्त्र तर्फ अग्रसर भयो । वर्तमान संविधानले समाजवाद उन्मुख अर्थ व्यवस्थाको परिकल्पना गरे तापनि  केहि बर्ष यताको मूलुकको अर्थनीति र बजेट हेर्दा  समाजवादले साकार रुप लिने आशा गर्न सकिने ठाँउ देखिदैन ।
संविधानले अख्तियार गरेको राज्य व्यवस्था र संरचनाले संघीय तहलाई नीति निर्माण, अन्तरराष्ट्रिय सम्वन्ध, राष्ट्रिय अखण्डता र शान्ति सुरक्षाको जिम्मा दिएको छ । प्रदेश तहको सरकारलाई विशुद्ध रुपमा विकास निर्माणको जिम्मेवारीमा राख्दै स्थानीय तहलाई आम जनतालाई घर दैलोमा पु¥याउनु पर्ने सेवा सुविधाको संवाहकको रुपमा परिकल्पना गरेको छ । तर यी तीनै तहको सांगठनिक संरचनाको व्यवस्थापन उल्लेखित कार्य जिम्मेवारी अनुसार हुने कुरामा स्वयं राज्यतहमा नै अलमलमा रहेको छ ।
यस परिप्रेक्ष्यमा खासगरी प्रदेश र स्थानीय सरकारले आफ्ना कार्यदिशा निर्धारण गर्दा के कसरी उपलव्ध श्रोत साधन परिचालनको माध्यमबाट रोजगारी सिर्जना र उत्पादन वृद्धि गरी राज्य र आम जनताको जीवनस्तर उकास्न सकिन्छ भन्ने तथ्यलाई स्मरण गर्न सक्नु भयो र विकास भनेको भौनिक विकास मात्र हो भन्ने परिभाषामा सुधार गरी आर्थिक विकासको मोडल लागू गर्न सक्नु भयो भने कर्णाली प्रदेश सम्पन्न हुनेछ ।
( फेेसबुकबाट साभार )