हाम्रो भाषा भासिदैछ

भाषा- अभिव्यक्तिको माध्यम
नेपाली विकिपेडियाका अनुसार मानव-मानवबीच भावना वा विचार सम्वेदना गर्ने माध्यम भाषा हो । भाषा यस्तो साधन हो जसको माध्यमले हामी आफ्नो विचारहरुलाई व्यक्त गर्छौं । विचार ब्यक्त गर्नलाई जुन पारिभाषित ध्वनिहरुको उपयोग गर्छौं ति सबै मिलेर एउटा सम्पूर्ण भाषाको उत्पत्ति गर्छन । प्रायः भाषालाई लिखित रूपमा व्यक्त गर्नको लागि लिपिहरुको सहायता लिनु पर्छ। भाषा र लिपि, भाव व्यक्तीकरणको लागि दुई विभिन्न माध्यम हुन। भाषा बिना मनुष्य सर्वथा अपूर्ण छ । भाषा नरहे आफ्नो इतिहास तथा परम्परादेखि विच्छिन्न भइनेछ । सामान्यतः भाषालाई वैचारिक आदान-प्रदानको माध्यम भन्न सकिन्छ।
सन्दर्भ- नेपाली भाषाको
जहाँसम्म नेपालि भाषाको कुरा छ, दार्जिलंगका विद्वान पारसमणि प्रधानले भनेका थिए- नेपाली भाषा कुनै निश्चित जात वा जातिको भाषा होइन । यसलाई बाहुन, क्षेत्री लगायत गरुङ,मगर, र्राई, लिम्बु, नेवार, तामाङ आदि जातले आआफ्नो बोली छँदाछँदै पनि नेपाली भाषालाई मात्तृभाषा भनी अपनाएका छन् । यसो गर्नाले एउटा विशाल नेपाली जातिको सृष्टि भएको छ । पहिलेको खस बोली खसभाषामा परिणत भएर गोर्खा वा गोर्खाली भाषा बन्यो । अहिले तमाम नेपाली जातिको भाषा हुनपुगेकोछ । यति मात्र होइन भारतका आसाम, मणिपुर, दार्जिलिङ्ग, उत्तराञ्चलको देहरादून, अलमोडा लगायत भारतका अनेकौं ठाउँमा रहेका नेपालीहरुको लागि यो प्रिय भाषा पनि हो । भारत सरकारले सरकारी भाषा सरह्को मान्यता दिएर नेपाली भाषालाई अन्तराष्ट्रिय स्वरुप प्रदान गरेकोछ ।
बदलिदैछ- नेपाली बोलचाल
भाषा पनि परिवर्तनशील हुन्छ। पृथ्बीनारायण शाहको पालामा वोलिने नेपाली र आजको नेपालीमा धेरै भिन्नता आईसकेकोछ । आजको नेपाली भाषा भोलिको नेपाली भाषा भन्दा निकै पृथक होला । अहिले नै पनि गाउँघरमा वोलिने नेपाली भाषा र शहरमा वोलिने नेपाली भाषा विचमा अन्तर देखा पर्न थालेको छ। यस्तो लाग्छ सहरको नेपाली गाउँमा बुझिदैन र गाउँको नेपाली सहरमा वुझिदैन। यसकालागि बेग्लै लेख तयार हुन सक्दछ । तर कुरा के हो भने नेपालीमा अन्य भाषाको प्रतिकुल प्रभाव पर्न थालेको छ।
आजको नेपाली भाषाको रुप हेरौ । राम्रो स्कुलमा पढेको होनहार नेपाली छोरोको भाषाको आमस्वरुप बडो बिद्रुप देखिन्छ । जस्तै- "मम्मी, आजको ''ईक्जाम'' राम्रो हुन सकेन,कस्ता हार्ड ''कोइसनहरु'', ''सल्भ'' गर्न नै सकिन। सरले ''पास''सम्म गराउलान् भन्ने ''होप'' त छ तर मलाई विस्वास नै छैन कि ''आई विल पास'' के। त्यसैले आज ''आई एम सो स्याड'', माँम"। यसता अधकल्चो प्रयोगले मलाई असाध्यै चित्त दुखाउछ । वाक्यहरुमा अंग्रेजी मिसिनु अब अनौठो हैन । अंग्रेजीभाषाका शव्दहरु नराखी वोल्ने हो भने असहज लाग्छ सक्छ । तर भाषाको यो दुर्गतिले हाम्रो हालत के होला ? अनुमान कहालि लाग्दो देखिन्छ ।
सन्दर्भ-मेरो मातृभाषाको
मेरो पितृभुमी र मेरो मातृभाषाको सन्दर्भमा बोल्नु पर्दा सुदुर पश्चिमान्चल नेपाली भाषाको मूल जन्मथलो मानिन्छ । यहाँको भाषामा प्रयोग हुने शब्दलाइ स्थानिय उच्चारणमा नै लेख्दा अधिकांश ब्यञ्जनान्त् र थोरै अकारान्त् शब्द देखिन्छन् । नेपालि भन्दा फरक मानक, अन्त्य स्वर लोप हुने प्रबृति र ला प्रत्ययमा संभाबनात्मक संकेत देखिनु यस भाषाका टडकारा बिशेषता हुन् । यस भाषाका शब्द र वाक्यमा ध्वनिगत, अर्थगत र ब्याकरणगत बिलक्षणताहरु छन । संस्कृतबाट प्राकृत हुदै खस भाषा बनेको सन्दर्भमा पर पश्चिमेली भाषालाइ खस भाषाको बरद र बिकसित स्वरुप भन्न मिल्छ । जुनसुकै भाषाका पनि स्थानिय भेद र परिष्कृत स्वरुप हुन्छन । नबौ शताब्दिमा डोटिबाट पुर्ब सरेका सिजालि,गोरखालि र नेपालि भाषाको माउभाषा भएकोले यो मानक नेपालि भाषाको आधार पनि हो । बिक्रमको पाँचौ देखि नवौ सम्म कालखण्डलाइ यो भाषाको निम्ति अपभ्रंश भाषा काल या प्रबुध्द काल पनि भनिएकोछ । यस भाषाका सामान्य अन्तर सहित कतिपय स्थानिय भेदहरु छन । बोलचालमा समस्त पर पश्चिमेलि भाषा भन्डारलाइ डोटेली भाषा भनिने गरिएकोछ । बिशिष्ट मनोभावलाइ अभिब्यक्ति दिन समर्थ रहेका सुदूर पश्चिमको भाषाभण्डार राष्ट्रकै सम्पदा हो । मानबीय संबेगको सुक्ष्मतम मनोदशालाइ समेत भाषाको माध्यमले संप्रेषण गर्नमा यि शब्द-संपदा सर्बत्रका लागि अनुकरणिय र संग्रहणिय हुन सक्दछन । मलाइ नेपालीमा यसता मानवीय संबेगको ठ्याक्कै अभिब्यक्ति दिनसक्ने शब्दहरुको ज्ञान छैन । नेपालीमा यस्ता शब्दहरुको प्रयोग भएमा राष्ट्रभाषाको श्रीबृद्दि नै हुनेछ । जस्तै-गुगुल्डी( अतृप्त आकांक्षा ),उचटा (दिकदारि), छुद्दी(सानो कुरामा नियत डगाउनु),झ्यारी(आक्रोश),निफ्फि(था्म्नै नसकिने आक्रोस,नाकका पोरा फुलाएर ब्यक्त आक्रोस), झुक्कुर(मनको थाम्न नसकिएको बेदना),झस्को(चस्को, झझल्को,शंका),होस्को(अर्काको देखासिकि) , दमदमी( के गरौ,कसो गरौ लागेको ), झलेलि( केहि गर्न नसकेकोमा जिउ चिलाएको जस्तो भएको), दचौका (कुराबाट मनभित्र गरिएको चोट ),झिजोण (ससानो पिरलो),नकचोडाइन( अस्विकृतिबोधक तरिकाले नाक खुम्च्याएको) आदि ।
चुनौति-भाषा संरक्षणको
वास्तबमा भाषा भन्ने कुरा पनि विचित्रको छ । आफ्नो कुरा अरुलाई सुनाउन, अरुको कुरा सुन्न भाषाको प्रयोग हुन्छ। अझ मातृभाषाको महत्वको त कुरै नगरौ। संवेदनाहरु पोख्नको लागि मातृभाषा भन्दा अरु कुनै भाषा सहज हुन्छ जस्तो लाग्दैन। दोस्रो भाषा भनेको दोस्रै हुन्छ, जति नै जाने पनि सवैकुरा व्यक्त गर्न सकिदैन ।
आजकल गुन्युचोलो लगाउने महिलालाई, भोटो लगाउने किसोरीहरूलाई सहर वजारमा वस्ने उन्नत जातका लुगा लगाउनेहरूले “पाखे” भन्न थालेका छन। तर त्यो नेपाली महिलाहरूको राष्ट्रिय पोशाक हो। यि उन्नत जातको लुगा लगाएर अंग्रेजी भाषाको अभ्यास गर्नेहरूले भोली आफ्नो राष्ट्रिय भाषा वोल्नेलाई पनि “पाखे” वा त्यसको समकक्षी अंग्रेजी शव्दको प्रयोग नगर्लान भन्ने के तर्क छ? डोटेली भाषामा आमाकोनिम्ति प्रयोग हुने “ईजा” शव्दलाई धेरै सम्मानित मानिन्थ्यो। त्यस्तै भाइ बैनीहरुलाइ बुदि भनिन्थ्यो । तर अहिले ईजा वा बुदि भन्ने शव्दको उत्तर खोज्न उहिलेका कितावका पाना पल्टाउनु वा वुढापाकालाई सोध्नु वाहेक तेश्रो बिकल्प छैन। भोली आमा भन्ने शव्दको पनि त्यही हालत हुने छ। 'ह्वाट इज आमा ?' भन्ने छन हाम्रा भावी पुस्ताहरूले। यो कल्पना मात्र पनि डरलाग्दो छ ।

आज हरेक मान्छेहरु अदृस्य बन्धनले बाँधिएका छन। फुत्कन खोज्यो,झन झन पासोमा परिन्छ। यस्तो अबस्थामा कोहि पनि रमाउन सक्दैन ।त्यसकारण समयमै नेपाली भाषीहरूले भाषा संरक्षणका लागि पहल गर्नु जरुरी छ। डलर पुगे पछि स्थानिय संस्कृति नाश हुने प्रबृति नेपालमा छ । त्यो नहोस भन्नेतर्फ सतर्क हुनु पर्ने बेला आएकोछ । गैससकर्मीहरूले पनि अव प्लान होईन योजना वनाउन जान्नु पर्छ, ब्रेकफास्ट-लंच-डिनर होइन, खाना खान जान्नु पर्छ। राजनीति गर्नेहरूले पनि ग्राइन्ड डिजाइन वा फ्युजनको नेपाली अर्थ बुझ्न सक्ने नेपाली उत्पादन गर्न सक्नु पर्छ,.होइन भने चुनौतीका रुपमा रहेको भाषिक हस्तक्षेपले नेपाली भाषालाई निल्ने छ।

म एउटा भ्रम बाँच्दैछु

हाम्रा पुराना ग्रन्थहरुमा अचंभका कथाहरु पढन पाइन्छन् । देबर्षि नारदलाइ एकपल्ट आफु सारै सुन्दर छु भन्ने भ्रम परेछ । कुनै सुन्दरीको स्वयंवरमा आफुलाइ योग्य बर सम्झि उनले भाग लिएका रहेछन । तर बरमाला अरुले नै पाएपछि पानिमा छाया हेर्दा उनको अनुहार त बानरको जस्तो पो रहेछ । यथार्थमा सुन्दर अनुहारको बरदान माग्दा भ्रम-तत्वको ज्ञान दिन उनलाइ बानरको स्वरुप दिइएको रहेछ । जीवन भ्रम हो भन्ने गहिरो कुरा बुझाउनका लागि यस्ता कथाहरु रचिएका होलान ।

मलाइ लाग्छ, गोल सुडौल, स्वस्थ र श्वेत स्वरुपलाइ सुन्दर र बानरको झुसी चाउरे रातो मुहारलाइ असुन्दर भन्नु पनि त भ्रम हो । जिबनलाइ आआफ्नो परिभाषामा अल्झ्याएर राखिएको हुनाले महाभारतमा जिवनको अस्थायिपन नबुझनुनै सबभन्दा आश्चर्यको कुरा हो भनेर यक्ष युधिष्टिर सम्बादमा बोलिएको छ ।

हामी कति सत्य बाँच्छौँ र कति भ्रम बाँच्छौँ यसै प्रश्नको अल्झोमा म अलमलिन थालेको छु । कहिलेकाहीँ त लाग्छ, म व्यर्थै विषयहरूमा फसिरहेको छु । तर “जे फुल फुल्यो तेइ रामणो जे खायो तेइ मिठो” (जुन फूल फक्रिन्छ त्यहि राम्रो हो र जे खाइन्छ त्यै मिठो हो ) मान्ने लोकबाङमय को सम्यक दर्शन ले मलाइ सम्झौता गर्न सिकाइ रहेको हुन्छ ।

हामी आफूलाइ चेतनसिल प्राणी भन्दछौ । यहि चेतना वा ज्ञानकै माध्यमले साँचो र झुठो थाहा पाउछौं। तर जीवनमा एक ठाउँमा उभिएर एउटा सत्य स्वीकारेको तथ्य अलि पर पुगेर हेर्दा अर्कै देखिँदो रहेछ । अझ अलि पर गएर हेर्ने हो भने दृश्यको अर्कै पाटो देखिँदो रहेछ- झन् अर्को सत्य । यात्रामा हिँडेको यात्रुले हिँड्दाहिँड्दै दृश्यचित्र बदलिँदै गएर रोमाञ्चकता थपिएजस्तो जीवन पनि उमेरको प्रवाहमा बगेर जतिजति पर पुग्छ, त्यतित्यति नै सत्यको रूप, आकार र अर्थ बदलिँदो रहेछ । यात्रा अर्थपूर्ण लागेजस्तै जीवन पनि झन्झन् रोमाञ्चक र अर्थपूर्ण लाग्दै जाँदो रहेछ । यसरी निरन्तर हामी भ्रमलाई सत्य र सत्यलाई भ्रम ठानेर बेकारमा मक्ख पररिहन्छौँ, रुन्छौँ, झगडा गर्छौं र दौडन्छौँ, रमाउँछौँ ।

सत्य र भ्रमका सम्बन्धका बारेमा गहिरन थालेपछि कहाँनेर सत्य सकिन्छ र भ्रमको प्रारम्भ हुन्छ अथवा कतिबेला भ्रमको अन्त्य हुन्छ र सत्यको प्रकाश आलोकित हुन थाल्छ भनेर विचार गर्दा झन अलमलमा परिन्छ। कहाँकहाँ सत्य र भ्रम दुवै सँगसँगै हिँड्छन् र कहाँ ती दुवै मिसिएर एकाकार हुन्छन् भनेर छुट्याउनु बर्षातको बेला लेकाली जंगलमा कुहिरोको सिमारेखा निर्क्यौल गर्नु जस्तै हो। यसरी जतिजति सोच्तो रहेछु, त्यतित्यति नै अलमलिएर भुमरीमा घुमिरहेको हुन्छु । भ्रम र सत्यको बीचमा त्यस्तो स्पष्ट सीमारेखा देख्दिनँ । तर, हामी यात्रुहरू भने यात्रामा हिँडिरहँदा कहिले बीचबाट, कहिले अलि दायाँ ढल्कँदै र कहिले अलि बायाँतिर पनि ढल्कँदै बिभिन्न दृष्टिकोण तयार पार्दछौ ।

जीवन अनुभवहरूको संग्रह हो भनेर मैले आजसम्म मानिआएको छु । अनगिन्ती विषयहरू छन् जीवनमा, जसलाई हामी जान्न चाहन्छौँ , भोग्न चाहन्छौँ र रङ्गीन चाहन्छौँ । यही चाहनालाई जिजिविषा अर्थात जिबन प्रतिको भोक मानिन्छ । यसैले मान्छेलाई उफार्छ, थेचार्छ, दौडाउँछ र भगाउँछ । भाग्दाभाग्दै, उफ्रिंदा-उफ्रिंदै, रमाउँदा-रमाउँदै र दुःखी हुँदाहुँदै जीवन छोटिँदै जान्छ ।

जिवनमा कतिपय यस्ता अवस्थाहरू पनि आउँदा रहेछन् जतिबेला कठोर परीश्रम, सीप र रुपियाँ खर्चेर आर्जेको ज्ञान र विवेक, मन र भावनासँग पराजित भइदिँदा रहेछन् । यस्तो बेलामा कुन बलियो हो कुन कति सत्य हो भन्नेबारेमा अलमल उत्पन्न हुन्छ । मान्छे उमेरले वृद्ध हुन्छ र एकदिन उमेर पुगेपछि जान्छ । तर, जब पर्छ, त्यसबेला त्यो ज्ञान र विचार भन्ने कुरा छुमन्तर हुदोरहेछ। आफूलाई साथ दिने त तिनै संवेदना, भावना र भावुकता मात्रै रहेछन् । भावनाको यहि बाढीमा आंशिक सत्य मिसिएका भ्रमहरू पनि पर्दारहेछन् । मान्छे भन्नु वास्तवमा यहि शरिर, भावना, संवेदनाको योगफल हो ।

समय गतिवान हुँदा सपनाले अङ्कुराउने ठाउँ पाउछ । सपनाको खेति गर्न हामीसँग 'माया'हरू छन् । त्यसैले हामी हिँड्दाहिँड्दै पनि, जाँदाजाँदै पनि, बन्दाबन्दै पनि र भत्कँदाभत्कँदै पनि रमाइरहेका हुन्छौँ । थकाइ र गुनासाहरूका बीचमा पनि धेरै त सन्तुष्ट नै हुन्छौँ । कहिलेकाहीँ मनमा कुरा खेल्छ, जीवनमा भ्रम नभइदिएको भए जीवन कस्तो हुन्थ्यो होला । जताततै माया नै माया भएको मायिक यथार्थमा मायालाइ इश्वर भन्दा बलियो किन नमान्ने भन्ने चार्वाकीय दर्शन मनन योग्य छ ।

हिरण्यमयेन पात्रेन सत्येनाबिहितम् मुखम् भन्ने एउटा दर्शन सम्झन्छु । अर्थात सत्य भित्र सारमा हुन्छ र भ्रम भनेको सत्यको बाहिरी आवरण मात्र हो । यस भनाइ उपर विचार गर्दा पनि लाग्छ सत्य एकदम नांगो हुँदा होइन तर केही आवरणले छोपिँदा सुन्दर र अझ सर्वश्रेष्ठ हुन्छ । हामी जीवनलाई सुन्दर बनाउन चाहन्छौँ र सर्वश्रेष्ठ तरिकाले बाँच्न चाहन्छौँ । यसप्रकार जीवनमा सत्य र भ्रम दुवै आवश्यक हुँदा रहेछन् । यी दुवै मात्रात्मक हिसाबले कति चाहिन्छ भन्ने निष्कर्ष निकाल्न गारो छ । त्यसैकारण हरिभक्त कटुवालले “सपनाहरु खोसेर लैजाने बिहानीलाइ अर्को सलाम” दिएका होलान । सलाम यो मायालाइ, यो जिन्दगी लाइ । सलाम यो सत्यलाइ र भ्रान्तिलाई ।।

गौरा पर्ब : सुदूर पश्चिमको सांस्कृतिक सम्पदा

बिबिध संस्कृतिले सजिएको यो देशको पश्चिमी सिमान्त पाटो भाद्र महिनामा गौरा पर्बको रमाइलोमा रंगिएको हुन्छ । पर पश्चिमेहरु अचेल काठमाण्डौको खुल्ला मन्चमा समेत गौरा मनाउन थालेका छन । यसै गरि राजधानीबाट टाढा रहेका पश्चिमी पहाडका गाऊ गर्खामा सुनिने गौराका गीतहरुको रन्को क्रमस: देश भरि पुग्दैछ । सुदुरका शैल शिखरहरुलाइ नमन गर्दै सम्पुर्ण आफन्तहरुलाइ शुभकामना दिन गौरी पार्बति यहि अवसरमा हाम्रा गाऊँँ घरमा आउने गर्छिन भन्ने लोक बिश्वास छ ।

गौरा सुदूरपश्चिमाञ्चलको धार्मिक एवं साँस्कृतिक पर्व हो । यो पर्वको पहिलो दिन बिरुडा पंचमीमा गौरापर्व मनाउने समुदायका महिलाहरूले निराहार रही आ-आफ्नो घरमा तामा वा पित्तलको भाँडोमा 'बिरुडा' अर्थात् पाँचथरीका गेडागुडी भिजाउने गर्छन् । गौरापर्वमा व्रतालु तथा श्रद्धालु महिलाहरूद्वारा गौराघरमा गई गरिने शिव र गौरीको पूजाअर्चनामा बिरुडा नै अक्षता र प्रसादका रूपमा प्रयोग हुन्छ । बिरुडा भिजाएको तेस्रो दिन महिलाहरूले सामूहिकरूपमा धान, साउँ, तिल, अपामार्ग आदि बिरुवाका बोटबाट गौराको प्रति-मूर्ति बनाई गौराघरमा भित्र्याउँछन् । बिबिध धार्मिक अनुष्ठानका साथ गौरालाई गौराघरमा भित्र्याइ सकेपछि श्रद्धालु महिलाद्वारा शिव र गौरी (गौरा) को पूजाआजा हुन्छ । यस पछि विसर्जन नगरिएसम्म गौराघर नजिकको चौरमा पुरुष तथा महिलाहरू छुट्टाछुट्टै रूपमा गोलबद्ध भई स्थानीय लोक भाषामा देउडा, चैत, धमारी आदि खेल खेलेर आनन्द लिन्छन् । अनुकूल तिथि हेरी विसर्जन गरिने गौरापर्वले मानिसमा धार्मिक- आस्था र आपसी-सद्भाव बढाउन मद्दत पु-याउने मात्र नभई यस पर्बमा व्रत बसी शिव र गौरीको पूजाआजा गर्नाले सुखशान्ति प्राप्त हुने तथा ईष्ट-कुलदेवता प्रसन्न हुने जनविश्वास छ ।

निख्रिदो झरिसंगै पन्चान्न ( पाँच अन्न )को बिरुडा उमारेर गौराको सांस्कृतिक यात्रा शुरु हुन्छ । भाद्र शुक्ल अष्टमी भन्दा अघि नै अगस्त उदय भएकोमा बाहेक सामान्यतया भाद्र शुक्ल पक्षमा यो चाड पर्दछ । गौरा एकादसि ( पुत्रदा एकादसि ) बाट नै यो पर्बका अनुष्ठान शुरु हुने भए पनि बिरुडा पञ्चमीदेखी भने प्रत्येक घर आगनमा गौराको रमझम आइसकेको हुन्छ ।

दसैको जमरा जत्तिकै गौराको बिरुडालाइ पनि सौभाग्यसुचक मानिन्छ । कैलाशपतिकी अर्धांगिनि एबम् हिमालयकी पुत्री पार्बती यो गौरा पर्बको अबसरमा माइत आउछिन भन्ने बलियो जन बीश्वास छ । वास्तवमा हाम्रो देश सीता र पार्बतिको माइति देश पनि हो । प्राचीन हैह्यवंशी राजामध्येका सहस्त्रार्जुन ले भृगुवंशी ब्राह्मणहरूबाट आफ्नो धन फिर्ता माग्ने क्रममा ब्राह्मणहरू मारिदिए पछि विधवा भएकी ब्राह्मणीहरूले आफ्नो सतित्व रक्षार्थ निराहार रही गरेका उपासनाको फलस्वरूप एक ब्राह्मणीले तेजिलो पुत्र लाभ गरेपछि सोही पुत्रको तेजले अन्धा हुन पुगेका सहस्त्रार्जुन नाम गरेका ती राजाले माफी माग्नु परेकाले गौरीलाई सर्वशक्तिमान सम्झी उनकै सम्झनामा यो पर्व मनाउन थालिएको भन्ने भनाइ समेत छ ।

यो पर्बका नालिबेलिबारे कैयौ कथा किम्बदन्ति छन । यस्ता किम्बदन्ति प्रकारान्तरले हाम्रो इतिहास र संस्कृतिको अंग बनिसकेका हुन्छन । यस्ता गणितहीन कुरालाई शुष्क तार्किकताबाट बुझ्न सकिदैन । फगत कथा मात्रै मान्दा यस भित्रको लोकतत्व मर्दछ र हामी बेरसिला बन्न सक्दछौ ।

यस्ता पर्ब बिशेषका अनुष्टान भित्र स्थानगत र जातिगत भेद देखिए पनि यसमा निहित लोक कल्याणकारी भाबना एकनासकै हुन्छ । यो स्थानियता भित्र सार्बभौमिकता समेत लुकेको हुन्छ । मुलत: गौरा महिलाहरूले शिव-पार्वतीको सम्झनामा गर्ने व्रत एवं पर्व हो । समय गतिका साथसाथै गौरोत्सवमा पनि परिवर्तन आएकोछ । तर गीत, नृत्य, अतीत-स्मृति तथा लोकमानसभित्रको अज्ञात, अलिखित, काव्यको सौन्दर्य यो उत्सब भरि छचल्किएको टडकारै देख्न सकिन्छ । गौरादेबीको लिला क्षेत्र निश्चित गाऊ गर्खाको सिमामा मात्र आबद्ध छैन ।

फाग (उत्सब -पर्बमा गाइने मंगल गीत )मा गौराले आफनो परिचय स्वयम यसरि दिन्छिन ।

-कालि मेघ बाबा मेरा धरति हुन माई,

चन्द्र सुर्ज मेरा छन पिठि पिठ्या भाई ।

(अर्थात कालो मेघ मेरा पिता हुन, धरति मेरि माता हुन । चन्द्र सुर्य मेरो पिठ्युका भाइबहिनी हुन ।)

गौराको मुर्ति डालोमा राखेर गौरालाई गाऊँमा ल्याउने दिन स्थानिय चेलिहरुद्वारा गाइने गीतको अर्को बोल यस प्रकार छ ।

काँ रे ऊब्जिन लोली गमरा,

धर्ति लोक उब्जिन, मन्धालोक पुजिन। ----आदि आदि ।

यस चाडमा बिबाहित महिलाहरु नया दुब्धागो (दुबो सहित सात ग्रन्थी रहने डोरी ) फेर्दछन । रातो पहेलो शुद्ध धागोबाट बनेको यो पबित्र डोरि बिबाहित महिलाकोलागि पुरुषले लगाउने जनै जस्तै हो ।

यसै पर्बमा आदरणिय मान्यजनबाट बिरुडा सहित आशिर्बचन थापिन्छ । चेलिबेटी माइत आऊछन, केटाकेटी नया लुगा फेर्छन । ऋण सापटि मात-बन्धकि लिने दिने र नया काम शुरु गर्ने गरिन्छ । यस दिन जुन काम शुरू गरे पनि साइत हेर्नु पर्दैन भन्ने मान्यता छ । यो श्रीपञ्चमी जत्तिकै शुभ दिन हो ।

गौराकै अबसरमा सांस्कृतिक गायन र बादनका अनन्त श्रृखलाहरु छन । यि गायनहरुमा पट्यारलाग्दो शास्त्रियता छैन । यिनमा अत्यन्त स्वाभाबिक र नैसर्गिक प्रबाह छ । नृत्य सम्बन्धमा सपष्ट बिधान नदेखिए पनि समुह गायनलाइ खेल खेल्ने भनिन्छ । बृताकार अर्धबृताकार घेरामा दुइ समुह बनाइ खेल खेलिन्छ ।

गायनका बिषयबस्तुमा अत्यन्तै ब्यापकता छ । दोहरी गित वा डेउडा ( देव-दा अर्थात देवतामा समर्पित या देव-राग अर्थात देवताको संगित ) गीतमा मात्रै यो सिमित छैन । शास्त्रियतामा आधारित लोक गीत र गीति कथाहरु, धार्मिक र ऐतिहासिक गीत गाथाहरु, परिसम्बादात्मक दोहरि गीतहरु प्रमुख रुपले गाइन्छन । गिदारा (आशु लोक-कबी )हरुले दोहरि गीतको माध्यमबाट तत्काल जस्ताको तस्तै चित्रण गरी यस पर्बलाई अझ जिबन्त बनाई राखेका हुन्छन ।

गौरोत्सबको गायन र नृत्य बिधानमा खास बिशिष्टता छन । एउटा कण्ठ वा कण्ठ समुहबाट अर्को कण्ठ वा कण्ठ समुहमा गायन बिस्तारको क्रम निरन्तर चलिरहदा पनि स्वर र आबेगको परस्पर सम्बन्ध बनी रहन्छ । संगितका समस्त बन्धनहरु स्वाभाबिक मनोबेग अनुकुल खोल्न र बाँध्न सकिने हुन्छन । लयपुर्ण पदयोजनाको निम्ति कुनै कुनै गायनमा भइरहने लालित्यपुर्ण शब्दको आबृति सार्है कर्णप्रिय लाग्दछ ।

नृत्य बिधान भने गितको भाव अनुसार अलग अलग हुने गर्दछ । मन्द मन्थर गतिमा खुट्टाको ताल मिलाउदै पुन: पुन: पहिलो गतिमा फर्कनुलाइ ठाडो खेल भनिन्छ । प्राय: अठार बर्णको प्रयोग हुने ठाडो खेल भन्दा त्वरित गतिको खेललाइ ढुस्को भनिन्छ । कटु बार्तालाप वा बिरतापुर्ण प्रसंगमा ‘ इन्द्र बज्रा” छन्द संग साम्यता राख्ने एघार बर्णको गायन संगै धुमारी खेलिन्छ । सर्बाधिक गतिपुर्ण नृत्यलाइ चाली भनिन्छ ।

पौराणिक आख्यानहरुले स्थानिय रुप लिएर यहाका धार्मिक लोक गाथा बनेकाछन । लोक कबिहरु दुरुह शास्त्रीयतामा सरल स्थानियता भर्दछन । ऊदाहरणार्थ सीता रानी अयोध्याको राजमहलमा मात्र बस्दिनन, यहाका हरिया खर फागलाहरुमा घास काटन पनि गएकि हुन्छिन । यथा,

सीता रानि घास काट्ली, हरिया फगला ।

स्थानिय बीर (पाईक )हरुका गाथा र लोक जिबनले बेहोरेका आपत बिपतका घटना समेत गायनका बिषय बस्तु हुन सक्दछन । स्थानिय डोटेलि फौजले हाल भारतको चम्पावतमा पर्ने किल्लामा आक्रमण गर्दाको बर्णन यसरी गरिएको छ ।

चम्पा रे वति दर रे वार बासली—घुगुत,---कठै बासळि घुगुत ।

चम्पा रे वति घेरी रे हाळि फूलकि जुगुत---कठै फूलकि जुगुत । ।

(चम्पावतीको दरबारमा अपसगुन बोल्ने चरा-घुगुत बास्न थाल्यो । चम्पावतीको दरबार फुल जस्तै घेरामा परेको छ । )

बिरुडालाइ शिरमा राखि दिइने आशिर्बचन पनि सुनि हालौ ।

होइ रयेइ,पलुइ रयेइ, गुबा जसो फलेइ, दुबा जसो फैलि रयेइ ।

पन्युकि चन्नरमा जसो,सरकका तारा जसो होइ रयेइ।

हिमान्जल हिउ छन्जा ,गङ्ङाठाँट पानी छन्जा,

मट्टिखण्ण माटो छन्ज्या बाँची रयेइ ।

केलाकि थुमडि जसो रोकिइ रयेइ,

पोडाइनका झाल जसो झालताल भएइ ।

सर्ग जति उच्चो धर्ति जसो बिथरो भएइ ।

सात बैनी भगबती चारधाम केदार फलि बसौन ।

देबी देवता फलि बसौन, गौराको बिरुडा फलि रहोस----------आदि आदि।

गोरा बिसर्जनको तिथिमिती भने स्थानिय चलन अनुसार तोकिन्छ । बिसर्जनको बेलाका अनुष्ठान छोरि बिदाइ गरेझै भावुकताका साथ पुरा गरिन्छन् ।

यस प्रकार गौरा महापर्बका बिशेषताहरुको लामो बर्णन एकै खेपमा गरि नभ्याउने हुन्छ । लोकतन्त्र संगै लोकसंस्कृति, लोककला, लोककथा,लोकगाथा, लोकगित,लोकपाल,लोकोदय, लोकानुराग, र लोकाचार जस्ता शब्दहरु ब्यापक रुपमा प्रचलनमा आएकाछन । वास्तबमा गौरा लोक-पर्ब हो, लोक संस्कृति हो र लोकाचार पनि हो ।

बस्तुत: “ लोक “ शब्द संस्कृत धातु “लोक्” बाट आएको हो । यसको अर्थ हेर्नु या प्रत्यक्ष ज्ञान प्राप्त गर्नु हो । आँखा खोल्नासाथ सर्ब साधारणको दुनिया देखिन्छ । त्यहि नै लोक हो । पृथ्बीमा मनुष्यको समुहलाइ मात्र लोक भनिन्छ । भाषा बैज्ञानिकका दृष्टिमा यो शब्दले अंग्रेजीको Look र संस्कृतको लोचन शब्द संग पनि अर्थ-साम्यता राख्दछ । संसारले लोक शब्दलाइ स्थुल अर्थमा लिए पनि चिन्तक बिचारकहरुले गरेको परिकल्पनाले तीन लोकको सृजना गरेकोछ । धर्म ग्रन्थहरुमा त अझ चौध लोकको कुरा पनि आउछ । यो चौध लोकमा सात लोक पृथ्बि भन्दा माथि ( भू, भुबुर् ,स्वर, महर्,जन, तप र ब्रह्मलोक ) र सात पृथ्बी भन्दा तल ( अतल, बितल, सतल, रसातल , तलातल, महातल र पाताल ) छन् भन्ने मानिएकोछ ।

जहाँ सम्म संस्कृतिको कुरा छ,यो परिबर्तनशील हुन्छ । यसलाइ समयसंग जोडनु ठिक हुदैन, किनकि संस्कृति संगै परम्पराको स्वत: संस्मरण हुन्छ । लोकमा श्रम संस्कृतिको प्रधानता हुन्छ । प्रत्यक्ष सम्पर्कमा आउने श्रमको बिबशता, दैनिन्दिनिको कार्य प्रणालि र कलाको रञ्जकता नै लोक संस्कृतिका अंग हुन । यस्तैमा उनिएका बिशिष्ट अबसरहरु लोकपर्ब भए, शैलिलाइ लोकाचार भनियो ।

बिरुडा भिजाएर पुजा आजा गरिने,गौरी-महेश्वर आगमनको दिन मानिने, महिलाहरुले दुबधागो लगाउने, लोक देवताहरुको पुजापाठ गरिने र महिलाहरुको बिशेष सहभागिता रहने यो पर्बका आफनै बिशेषता हुन । यसबाहेक लोक गीत, लोकगाथाको गायन- बादन-नर्तन परम्परालाइ यसले जिबित राखेकोछ । गौरा पर्ब पुर्खाहरु प्रति सम्मान देखाउने सामाजिक सांस्कृतिक सम्मिलनको अबसर पनि हो । यसलाइ मनोरञ्जन र भेटघाटको बिशेष अबसर पनि मान्न सकिन्छ । बैभब र स्वांगको प्रदर्सन किमार्थमा पनि यो पर्बको ऊद्देश्य कहिले रहेन । कुलाचार र क्षेत्राचारमा केहि सामान्य अनुष्ठानहरु फरक पर्न गए पनि यो र यस्ता पर्बहरुको लोक-तत्व सामाजिक सद्भाव कायम राखनु नै हो । यो लोकपर्बले हामी सबैलाई यहि सद्भाव प्रदान गरोस् । गौरा पर्बको हार्दिक मङ्गलमय शुुभकामना !!!

ओल्के संक्रान्ति ; सम्मान र सद्भावको पर्व

डोटेली शब्दकोषका अनुसार ओल्को भन्नाले सम्मानित ब्यक्तिलाइ दिइने केहि बस्तु वा उपहारलाइ जनाउछ । यस्तो सम्मानोपहार दिने " बिशेष दिन" नै ओल्के संक्रान्तिका नामले सुदुर पश्चिममा धुुमधामसंग मनाइन्छ । यो पर्ब सिंह संक्रान्ति अर्थात भदौ १ गते पर्दछ।

ठुलालाइ सम्मान र सानालाइ माया गर्नु हाम्रा पर्बहरुका त मुख्य बिशेषता नै हुन । यो सबै खाले समाजमा पाइन्छ । त्यसै गरि उपहार लिने दिने प्रचलन पनि प्राय: सबै समाजमा प्रचलनमा छ । तर हाम्रो ओल्कोलाइ शाब्दिक अर्थले उपहार लिनु दिनुमा मात्रै सिमित गरि दिदा समकालिन सामाजिक मनोभावको ठ्याक्कै अभिब्यक्ति नहुन सक्छ । ओल्को लिनु दिनु त्यहाँको संस्कृति, परम्परा र आस्थाको प्रतिक पनि हो ।

सुदुरको लोक जिबनमा बर्षाको यामलाइ अतीव बिपत्तिको एकांकी समय मानिन्छ । बाढि पहिरोले गाऊँहरुको आपसि सम्पर्कमा बाधा पुग्दछ । प्रकृतिको रुप-रंग फेरिन्छ । खोला नाला सुसाएका हुन्छन । हरियालिले पाखा पर्बत ढाकेको हुन्छ । कामको चटारोले कसैलाइ फुर्सत हुदैन । “साउनकि कालि रात”का डरलाग्दा किस्साहरु गाउ गर्खामा सुन्न पाइन्छन । निसन्देह यो परिबेशले कर्मयोगी लोक जिवनलाइ भावबिह्वल बनाएको होला । उ आफन्तहरुलाइ सम्मान स्वरुप उपहार सहित ढोग भेट गर्न गएकोहोला । शायद यसै पृष्ठभुमीमा यो पर्बको शुरुवात भएको हुनु पर्दछ । यो शास्वत भावमा ओल्कोको परम्परा अहिले अझ सान्दर्भिक हुन गएकोछ ।

यो पर्ब बिशेषमा ओल्कोकोरुपमा फलफुल, सागपात, अन्न, दुध, दहि, घिउ,गूड र पक्वान्न आदि मान्यजन र आफन्तकहा पठाइन्छ । शिल्पकर्मीहरुले आ-आफ्ना सिर्जना समेत पठाउन सक्दछन । अचेल लुगा-कपडा, पैसा वा यस्तै अन्य उपहार समेत दिने प्रचलन बढ्दोछ । यति मात्रै होइन, गुठियारहरुले ईष्ट कुलदेवताको मन्दिरमा नयाँ अन्नबालिको ओल्को चढाउछन । बिभिन्न जनजातिहरुमा कृषि युगदेखि नयाँ अन्नको न्वागि चढाउने चलन पनि देखिएको छ । यस्ता दिनमा मिठो मसिनो खानपिनको जोहो त हुने नै भयो । कुमाऊँँतिर यस पर्बलाइ घिउ तिहार भनिदो रहेछ । यसदिन घिउ खानै पर्ने हुन्छ रे । त्यहाँको लोकमान्यतामा  ओल्केइसगरारान्ति नमानेमा अर्को जुनीमा शंखेकिरो ( गड्याल ) भइन्छ रे । कतै कतै चतुर्मासको बेला कैलाशतिर गएका देउताहरुलाई सम्झदै देवस्थलमा बत्तिबालि नयाँ अन्नको कोसेली चढाइएको हो भन्ने मान्यता पनि छ।

ओल्के संक्रान्तिका दिन गाउँँ नजिकका अलिक उच्चो टाकुरामा सबै जना मिलेर रूखका हांगा बिंगा झ्याङ तथा अन्य बोटबिरुवा काटेर एक ठाउँमा थुप्रो बनाइन्छ । यो थुप्रोलाइ स्थानिय भाषामा “बुढी हालेको’’ भन्दछन । यो बूढीलाइ असोज संक्रान्तिका साँझ प्रत्येक घर-घरबाट आगोको राँको एकैपटक निकाली एकैसाथ पोलेर 'बूढी पोल्ने' पर्व मनाउने परम्परा छ । यस अनुष्ठानलाइ द्वापरकालिन मथुराकी पुतना को कथासङ्ग पनि जोडिएकोछ । सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लामा मात्रै यो 'बूढी पोल्ने' पर्व मनाइने गरिन्छ । घरबाट आगोको राँको निकाल्दा पूरै घरलाई घुमाएर निकाल्ने गरिन्छ । घरबाट चिरेको काँक्रो लगेर पोलेको बूढीमा थुक्ने गरिन्छ । यसरी बूढी पोलेमा वर्षभरि लुतो लगायतका रोग-व्याधीबाट परिवारजन मुक्त हुने मान्यता छ ।

कालक्रममा केहि बर्ष अघि सम्म ठुलाबडालाइ साना जातकाले चिनो बस्तु चढाउने दिनका रुपमा समेत ओल्कोको ब्याख्या गरिएको देखिन्छ । कथित ठुलाठालुहरुले ओल्को ल्याउनेलाइ बक्शिस दिन्थे रे । तर यो मनोदसा अब समाप्तिको क्रममा छ । अब नयाँ अर्थमा यो पर्बलाइ परिभाषित गर्नु पर्दछ । ठुलो सानोको त्यो संस्तरणमा अन्यायपुर्ण श्रम सम्बन्ध वा जाय जन्मको आधार लिने पुरानो ब्याख्याको समय भिट्की सकेकोछ । इतिहासबाट कुँडिदा सांस्कृतिक बिच्छिन्नताको भय रहन्छ, समभावको वास्तबिक पहिचानमा गौरब र आनन्दको अनुभुति हुन् ।  ।

भनिन्छ, ओल्के संक्रान्तिताका सतरति ( सातरातको झरि) पर्दछ । यो समयमा आकासमा तारा देखिएमा वा बन चर्न गएका भैसीका सिङ ओभानो भएमा समेत अनिकाल पर्ने संभाबना रहन्छ । यसैताका ऋतुमति धर्तिले नबीन श्रृजना गर्न थाल्छिन । प्रकृतिमा नयाँ नयाँ किसिमका बनस्पति र किरा फट्याङ्ग्राहरु देखिन थाल्छन । धुलो धुवा र फोहोर पखालिन्छ । पाखा पखेरामा नवधार (पानीका नयाँँ मुहान) फुट्न थाल्छन । पृथ्बी पुन: शस्यश्यामला र कञ्चन बन्छिन । सुदुर पश्चिममा के बीश्वास छ भने यो बेला पहाडका खोलानाला समेत समुद्रलाइ ओल्को पु-याउछन । शुष्कप्राय: खोलानाला यति हौसिएका हुन्छन कि महाकालिलाइ समेत हल्लाउन भ्याउछन । एउटा स्थानिय लोक गितमा भनिएको छ, कालि गङ्ङा हचको दिनछै धन्न बुका खोला ( अर्थात कालि नदिलाइ समेत हचको दिने बुको खोलालाइ धन्यबाद छ)।

यसरी साउनको रात वा पुष को परभात वा जेठको दोफरि जस्तो अप्ठ्यारो समय सकिए पछि एउटा नयाँ समय आउँछ । हाम्रा पर्बहरू यस्तै समयमा नयाँँ लय दिन्छन् । ओल्के संक्रान्ति पछि नै शुरु हुन्छ गौराको पावन पर्ब । देवराग ( अर्थात डेउडा ^ देउडा^ देउरा ) गायनको महान अबसर । यस्ता अबसरहरुलाइ समयानुकुल समाबेशि बनाइ लोक परम्परालाइ जिबित राखनु सबैको कर्तब्य हुन आउछ ।

यसै सन्दर्भमा त्यहाको एउटा लोकआख्यान पनि भनी हालौ । भनिन्छ, पहाडका ससाना खोलानालाबाट पनि ओल्को आउन थाले पछि मैदानका महानदीले यिनलाइ निक्कै फुरुङ्ग्याउछन् । कुरैकुरामा आफ्नी छोरिको बिबाह यि फुर्तिला शैल-सरिताका छोरासंग गरिदिने बचन पनि दिन्छन । तर बिहे भने हिउदमा मात्र हुने निधो हुन्छ । बिचरा सोझा पहाडी खोलाहरु रातदिन बिबाहको जोरजाममा खटिन्छन । बिडम्बना, हिउँद आउदा नआउदै पानिको मूल शुष्क प्राय: हुन्छ र ठुला घरसंग साइनो जोडने यिनको मनसुबा कहिले पनि पुरा हुदैन । यो प्रतिकात्मक उपकथामा बर्णित पहाडको प्रकृति र सुदुरको बर्तमान नियतिमा गजबको साम्यता छ ।

प्रिय शैबालिनी ! अब यसरी न ठगिनु । नयाँ भुमीमा बसेर मलाइ लाग्दैछ, पुरानै साथी भाइ र पुरानै ठाऊँ ठेगान आत्मीय हुदा रहेछन । नया ठाउमा घरजम गर्नु आजिबन गर्भबति भएर बस्नु जस्तै रहेछ । म अहिले पनि बिगतमा पाएको सिन्का मुठा, कर्कलो गाभा, पक्वानहरु, जनेउ र मस्यौराको ओल्कोलाइ सम्झि रहेकोछु ।

समय नयाँँ संस्कृति निर्माण गर्दैछ । मेरो सुदुरको फुलबारीमा पनि झुसिल्किरा नष्ट भएर पुतली जन्मियुन् ।  यहि शुुभभावसहित ओल्के संक्रान्तिको शुुभ अवसरमा हार्दिक  मंगलमय कामनाको ओल्को अर्पण गर्दछु । स्विकार होस् । धन्यबाद् ।

के म टाढाको मानिस हुँ र ?

नेपालीशब्दकोष अनुसार सुदूरको अर्थ टाढा हुन्छ । सिधा हिसाबमा सुदुरको बासिन्दा भन्नाले टाढाको मानिस बुझीन्छ । नेपालको सुदुर पश्चिमांचल बिकास क्षेत्रको बासिन्दाको हैसियतमा बोल्दा मैले आफुलाइ टाढाको मानिस मान्नु पर्दछ । त्यसैले यो सुदूर शब्द श्रुतिमधुर भए पनि मेरालागि असाध्यै कर्णकटु र पिडादायक भएकोछ । म आफै टाढा बसेको हैन । अनि कथित सदरबासीले सित्तैमा सुदुरबासीको बिल्ला भिराएको आधारमा राज्यको मुलधार मानिएको राजधानी केन्द्रित मनोबिज्ञानले मलाइ दोस्रो दर्जामा ग्रेडिंग गर्नु दुर्भाग्यपुर्ण होइन र ? मेरो गाउँ ठाउँलाइ दिइएको अन्यायपुर्ण सम्बोधन गर्ने यो शब्द नै क्षेत्रिय उत्पिडनको पहिलो शुरुवात हो जस्तो मलाइ लाग्दछ । सुदूर पश्चिमप्रति राज्यले अद्यापि हेपाहा प्रवृत्ति देखाएकोछ । बिगतका राज्यसत्ताहरुको पनि सबैभन्दा धेरै कोपभाजन बनेको भूखण्ड सुदूर पश्चिम नै हो । दशरथचन्द, जयपृथ्वीबहादुर सिंह, डा के आइ सिंह,ओमजंग, रामजंगले तत्कालिन प्रभुत्वलाई दिएको चुनौती र भीमदत्त पन्तले सामन्तवाद विरुद्ध गरेको प्रहारले काठमाडौं सधैं सशंकित हुने अवस्थामा रह्यो ।

सुदूर पश्चिमांचलको सन्दर्भमा सुदूर शब्दले आफुलाइ केन्द्र मान्ने कथितहरुको दृष्टिकोण सपष्ट देखाउछ । अमुक ठाउ टाढा को हो भन्ने बाहेक यसले कुनै बिशेषता जनाउदैन र वास्तबिकतालाइ सम्बोधन गर्दैन । यो बोलाइले अन्य क्षेत्रको तुलनामा यहाँ जटिल र असमान परिस्थिति छन भन्ने जनाउछ । मेरो बिचारमा यसले टाढाको नियतिलाइ अझ अतिरिक्त उत्पिडन दिएकोछ र ‘ हामी टाढाका हौ, केहि पाउँ” भनेर बिन्तिपत्र हाल्नेगरि केहि जमातलाइ कज्याएर राखेकोछ । बिशेषता अभिब्यक्त गर्ने कैयौ शब्द हुदाहुदै सुदुर शब्दले यो क्षेत्रलाइ पहिचान दिने अन्य आधार सिमित गरि दिएकोछ । टाढा रहेका कारण भेदभाव अर्थात राजनैतिक बन्चितिकरण गरेर राष्टिय र सार्बजनिक जिवनमा सहभागि हुदा ल्याइते र ब्याइतेको जस्तो बिभेदीकरणको परिस्थिति पैदा गराइएकोछ । यसअघि गर्ने भनिएका विकेन्द्रीकरणका योजना कार्यान्वयन गरिएन, सधैँ केन्द्रबाट नियन्त्रण गरियो। त्यसकारण तत्कालिन राज्य ब्यबस्था असफल भयो। संघीय प्रदेश बनाउँदैमा सबै समस्या समाधान हुन्छ भन्ने पनि होइन। त्यसबेला पनि प्रभावकारी र इमानदार कार्यान्वयनको आवश्यकता पर्छ।

सुदूर पश्चिम शब्दले अभाव, अशिक्षा र अन्धकारलाई परिभाषित गर्छ भन्ने मान्यता स्थापित हुनलागेको हो कि भन्ने लाग्छ । यो पंक्तिकारले डेढ बर्ष बझांगमा काम गरे पछि डोल्पाको सरुवा-पत्र पाउदा अन्यायमा परिएको ठानी म तत्कालिन सुपरिबेक्षक आचार्य थरका एक जना सहसचिवसंग गुनासो पोख्न गए । ए बा, उनले त सुदुर पश्चिमका मानिसलाइ टाढा नपठाइ सहुलियत दिएकोजस्तो कुरा पो सुनाए । मैले “तपाइको सहुलियत तपाइकै प्रिय पात्रलाइ दिनुस, म न्याय खोज्न माथिल्लो निकायमा जान्छु” भनेर बाझेपछि मात्रै एक महिना नपुग्दै मेरो सरुवा सुगममा भयो । राजाको शासनकालमा एक बर्ष नपुग्दै काठमाण्डौबाट म पुन: दिपायल खेदिए । माथिल्ला अधिकारीहरुको जमघटमा मैले उपत्यकामै राखिदिने अनुरोधगर्दा सुदुरको मान्छेलाइ सुदुरै पठाउदा केहि फरक पर्दैन भनियो । सुदुर भन्नासाथ एकातिर हाउगुजी बनाएर अतिरिक्त फाइदा लिने प्रबृति तथा अर्कोतिर थप सुबिधाका कुरा उठाउनु सामान्य भएकोछ ।

अचेल हामीले अधिकारका बारेमा थुप्रै कुरा भन्ने र सुन्ने गरेकाछौ । थुप्रै मानबाधिकार मध्ये मानबिय मर्यादामा बाँच्ने अधिकार पनि पर्दछन । यस भित्र मानबका नाताले बिना भेदभाव बाँच्ने नागरिक र राजनैतिक अधिकार र धार्मिक, भाषिक, सांस्कृतिक पहिचानसंग सम्बन्धित अधिकार पर्दछन । केन्द्रियसत्ताको उन्मादद्वारा स्थापित सदर राजधानीका सम्भ्रान्तहरुले सिर्जना गरेको यो सुदूर नामको निरिह परिचयमा मानबिय मर्यादा रहदैन । यो नामका पछाडी राजधानी केन्द्रित मिचाहा र ठिमाहा प्रबृतिको कालो भुमिका दृष्टिगोचर हुन्छ । बिभेदयुक्त सत्तालाई बिभेदमुक्त पार्न सुदूर र सदरको यो गंजागोललाइ मिलाउनै पर्ने हुन्छ । पछिल्लो जनगणनाका तथ्यांकहरूहेर्दा सुदूर पश्चिममा ५० वर्षमाथि उमेर भएका जनताको संख्या १५ प्रतिशतभन्दा कम छ भने करिब ३ प्रतिशत घरधुरीले अहिले पनि खोला तथा नदीको पानी पिउँछन् । ८९ प्रतिशत घरधुरीको इन्धनको स्रोत अहिले पनि दाउरा नै हो भने २२ प्रतिशत घरमा मात्रै बिजुली छ । ३६ प्रतिशत जनसंख्या निरक्षर छन् ,३८ प्रतिशत जनसंख्यामात्रै आर्थिक रूपमा क्रियाशील छन् । यो अवस्था कायम रहनु नै हामीलाइ राज्यले दिएको उपहार हो । उल्टो हामी नै टाढाको मानिस रे ।

प्रदेशको नामाकरणको लागि हामीसंग थुप्रै आधारहरु छन । यो पश्चिमपट्टिको सिमान्त क्षेत्र हो ।राष्टिय सुरक्षाकालागि समेत सिमानाका बासिन्दाहरु उच्च मनोबलयुक्त र राष्टिय स्वाभिमानले ओतप्रोत हुनु पर्दछ । अपि र सैपाल जस्ता उच्च हिमश्रृंखलाबाट प्रसवित सेति र महाकाली नामका हिमनन्दिनीहरुले यो पुरै क्षेत्रको परिभ्रमण गर्दछन । भारतमा मनसुनको पहिलो बादल देखिने ठाउँलाई मेघालय भनिए जस्तै बायब्य कुनामा अवस्थित यो क्षेत्रलाइ बारुणेय प्रदेश वा बायुतटीय क्षेत्र भन्दा पनि फरक पर्दैन ।बारुणी प्रदेशको अर्थ हुन्छ जलको दिशा । खप्तड, बडीमालिका, सुर्मा जस्ता थुप्रै मनोरम ठाउँले भरिएको यो सुदर्शन क्षेत्र त हो नै । मानसरोवरको नजिक पर्ने मानस भुमी र नेपालका पहाडमा आर्यहरुको पहिलो प्रबेशद्वार मानिएको हिमाली आर्यावर्त- आर्यभुमी पनि हो । यो सनातन खण्डलाइ अब सुदूरको सम्बोधन दिनु हुदैन ।

प्रदेश निर्माणको सरगर्मी बढ्दै जाँदा विभाजन र विकृतिको कुरालाई पनि खेलाँची गर्नुहुँदैन। यो देश हामी सबैको हो भन्ने भावना राखेर प्रदेशहरूको खाका कोर्नुपर्छ। जातिगत र भाषागत रूपमा अघिबढ्ने हो भने जातीय मनमुटाव सिर्जना हुनसक्ने र त्यसबाट जातीय विद्वेष फैलिन गई ठूलो क्षति हुनसक्छ। घृणा होइन, घुलमिलको भावना जागृत गर्ने खालको संघीय संरचना बनाउनुपर्छ।
प्रदेश निर्माण गर्दा हिमाल, पहाड र तराईको संयोजन हुनैपर्छ। यी विकास इकाइहरूबीचको आर्थिक अन्तर सम्बन्ध, स्रोतसाधन, जाति, भाषा आदिको आधारमा अपि सैपाल, कर्णाली, लुम्बिनी, बागमती, गौरीशङ्कर, मिथिला र सगरमाथा जस्ता उत्तर-दक्षिण फैलिएका प्रदेश बनाउँदा वेश हुन्छ।

लौकिकता र मानव–निर्मित ऐतिहासिकतासँग गाँस्नु नै समकालिन समाजको रुपान्तरण हो। काठमाण्डौले सुदूर भनेको ठाऊबाट ६ घन्टाभन्दा कमको यात्रा गरेर भारतको राजधानी नयाँदिल्ली पुग्न सकिन्छ, तर सरकारले दिल्लीबाट आयात हुने मालसामानको नाका वीरगन्ज तोकेको छ । दिल्लीसँगको कारोबारका लागि गड्डाचौकी वा गौरीफन्टा नाका सबैभन्दा सहज र किफायती भए पनि काटमाण्डौले दिल्लीभन्दा ‘सुदूर” लाइ टाढा देख्दछ। साम्प्रदायिक तनाव र विखण्डनको खतराबाट सुदूर पश्चिम मुक्त छ र बाहिरबाट कच्चापदार्थ आयातको दृष्टिले सस्तो हुनसक्छ भन्ने यथार्थ कसैले बुझ्नै चाहदैन । बिडम्बना, सुदूर पश्चिममा न सुख्खा बन्दरगाह छ, न औद्योगिक कोरिडोर । महेन्द्रनगर-टनकपुर लिंकरोड बनाएर आवागमन खुल्ला र सहज पार्ने हो भने एशियन राजमार्गको प्रबेशबिन्दु रहेको सुदूर पश्चिम पर्यटक आगमन र बहिर्गमनको नाका पनि बन्न सक्छ । शायद त्यसपछि मात्रै हामी सुदूरको सम्बोधनबाट मुक्त भै सदरसंग दाँजिन सकौला कि ?

Enrooted childhood and global culture

As I was growing up, on several occasions I was given a choice to make major decisions of life during my teen years. It could be that I was very aggressive and stubborn and wanted to do what I want to do. My parents are generous enough to give me blessings for my selection. On the other hand, there are few incidents where I was grounded and my ideas had been tossed away. However, looking back, I had pretty decent relationship with my family. When my kids grow up, are they going to appreciate what I have done to them? All these questions really give me a chill, now a day.

My grand child is growing in Australia. I am forced to think that which cultural values I should apply to my children. In Asian culture, parents make a decision for their kids and the kids are expected to follow the guidelines without even having to decide whether they like it or not. It is considered a respect toward their parents. If kids walk on the line the parents drew for them. Parents always force the kids in a direction.

Our own cultures do not discuss the topic on feelings, sex and affection with their kids. They treat these words as if they never exist in the dictionary. There is no concept of children to have right of privacy in the society I grew up. To have privacy for kids is a foreign word.

Keeping both cultures in mind, several questions demand answers. How do I raise my kids? Which way should I raise my kids, western or eastern way? Should I allow my kids to make choices what they want to be when they grow up instead being a typical Nepali parent and pressure them to become doctor or engineer? Should I encourage them to voice back their opinions and stand on their thoughts and ideas? Should I discuss the issues like affection, sex, teenage pregnancy, drugs, bisexual, guy, lesbians and so forth openly and make them aware of this society. Will I be comfortable with them discussing all these serious topics?

It would make me feel good if my kids are happy with the life they choose for themselves without worrying about what others would say. I have no doubt that I want my kids to be independent. I want to give my kids an opportunity to decide about their own lives and not force them what I want them to be. I want them to become who they want to be.

Since I grew up in Nepalese rural culture, should I be able to raise my kids in so called American standard without knowing much about it? Whether I like it or not, my kids will end up learning more about that culture than my native culture. They will be absorbed in foreign society than Nepalese society. No matter how much I try, they will have English accent when they speak my native language. Their favorite food would be burgers, fries and pizza instead of dal and bhat.

But, There will be certain things I may not be able to change. There will be some things I would want to change. There will be some situations where I might have to force them to do what I think are right from my standpoint. At some times I will suffer and in some time they will. There is a high possibility that I will want them to expose them to my culture and they may not want to be. There will be times when either my children or me will have to sacrifice our own needs and wants.

I'm not sure I really understand what Global Culture is. Is it merely acceptance that all cultures are valid? That does not imply a discrete culture. What are the hallmarks of the Global Culture? Are they the same hallmarks for the vast majority of those who consider themselves part of this culture?

I think, the knowledge of multicultural era comes from our awareness of the fact that our own cultures don't exist in isolation anymore. Its evolution accelerated by modern technologies and social trends that have catapulted a massive number of people out of their places of origin. Some one said that globalization is the gradual erosion of a poor country’s' culture by the back door.

Some people might see the global culture as a good thing as it brings people together. The question is , will the world become less interesting when all the people wear the same clothes , eat the same food and speak the same language?....

However, I do not see globalization and a global culture as the same thing. I do not think globalization is inherently bad or corrupting, though it is easy for it to move into that realm. For example, I think the thirst for education that is spreading through the east is a positive development. It is once one country decides their way is the only way that globalization starts to get ugly. I think, as long as globalization is an option, not a forced thing, all the world's cultures will not blend into one.

Therefore, I conclude that a move towards cultural understanding and sharing of cultures important, but perhaps not to the extreme of anything that could be defined as a "global culture." Perhaps if along the way some of the long historical battles can be settled and exchanged for peaceful understanding, a global environment of mixed cultural influence across the bored could be eventually established and the nation-state left as a token of past conflict, but for now I think that a compromise between the separation of today's culture and the ideal of a global culture must be reached first so as to establish peace and allow us to further our society to the point of mutual understanding.

So we, two generation, will have to comprise and struggle at the same time to keep us going in this multi-cultural society. My kids will have to look back and understand where they came from and I have to acknowledge where they are heading. I am concerned that I might be helpless on occasions trying to make sense out of things that I have never experienced. Anyway, I will try to raise my kids in a way I know better in this diverse culture and I hope they will cooperate with me. We will both have to learn and understand each other to survive and be successful in our own lives.

लोकदेवताहरुको लडाई : लोकसाहित्यको आँखीझ्यालबाट

"ग्वाल्लेक थरौट ठोक्या दमाउ,
मा-यो मेदिनि मल्ल खेद्यो कुमाउ ।"

यो सुदुर पश्चिममा प्रचलित स्थानिय देउताहरुसंग सम्बन्धित एउटा लोक गाथाको कथांश हो । यि पदहरुमा यहाँका देवसेनाबाट मेदिनि मल्ल मारिएको, निजका दैत्यसेना कुमाउतिर खेदिएको एबं ग्वाल्लेक पर्बतको थरौट भन्ने स्थानमा बिजय-दुन्दुभि बजाइएको बर्णन गरिएकोछ । ग्वाल्लेक शिखर बैतडी जिल्लामा पर्दछ । देवताहरुले परीभ्रमण गरी रहने देबाटपी (डोटी) क्षेत्रको पश्चिमी सिमानामा महाकालि पारिको चिसो बतास छेक्ने र सँधै हावा चलिरहने भएकोले यो शिखर श्रृंखलालाइ बायुतट भनिन्थ्यो । कालान्तरमा बायुतटको अपभ्रंश भै बैतडी शब्द प्रचलनमा आयो । यहि शिखरको दक्षिणी पार्श्वमा चुच्चे ठाडा ढुंगाको लहरदार दृश्य देखिन्छ । यसै दृश्यलाई घनघस्स्या लेकबाट अर्थ्याउदै लडाकु सेनाको जमघट बताएर भ्रममा पारि स्थानिय ब्राह्मण पुत्रले नागी मल्लको पल्टनलाइ समेत झुक्याएर फिर्ता पठाएको किम्बदन्ति छ । सङौणकोटबाट भागेर आएका आततायि लछीचन्द समेत यसै स्थानको फेदमा काटिएका थिए । त्यो ठाउँँ बिशेषलाइ अहिले पनि लाछमारे भनिन्छ । यसै ऐतिहासिक पार्श्वमा थरौटको घासे मैदान छ । जनश्रुतिहरुका अनुसार कत्युरहरुलाइ सघाउन आएका थारुहरु यहाका ओढारमा लुक्न पुगेकाले थरुहटको अपभ्रंस भै थरौट नाम आएकोहो । यहाँँका कन्दराहरुमा प्राचिनकालका मानब अबशेष भेट्टिन्छन रे । यहाँ थार मृग प्रशस्त पाइने भएकोले पनि थरौट नामकरण भएको हुन सक्दछ । यो बेग्लै सोध खोजको बिषय हो ।

जे होस, माथिको लोकगाथान्शमा यसै स्थानमा दमाहा बजाएको भनिएकोछ । अझ यहाँको एउटा ठाउ बिशेषको नाम नै दमाउहाण्णा ( दमाहा ठोकिएको ठाउ )राखिएकोछ । दमाउहाण्णा नजिकै बीशाल प्रस्तर दुर्ग (कोट, किल्ला ) को अबशेष देखिन्छ । यसको समेत शोध खोज हुन बाँकी नै छ । अब हांमी गाथाको बिषय बस्तु तिर जाउ ।

बर्णित कालखण्डमा कुमाउका कुनै गणनायकले स्वराड सर गर्ने योजना बनाएका रहेछन । खपरे, अठौति मल्ल, मेदिनि मल्ल, दानौ आदि नामले पुकारिएका यि गणपति वास्तबमा को थिए? यो खोजको बिषय हो । केहि इतिहासकारले लेखे जस्तो जुम्लि सेनानायकको सम्भाबनालाइ यो गाथाले सम्पुर्ण निषेध गरिदिएकोछ । यसै ठाउ नजिकको मष्टामाण्डौ भन्ने स्थानबाट मष्टाहरु समेत भगाइएको किम्बदन्तिले जुम्लि खससंस्कृतिले यहाँ कुनै प्रश्रय नपाएको सपष्ट हुन्छ ।

कथाको शुरुवात यसरि हुन्छ ।

"सलम्याका बुङा हौ फुलि झालि जाइ,

कुमौ मणि खपरे ले लुडिभुडिलाइ।

पानि पनेरा फुलि झालो बिष ,

अठौति मल्ल सोराडकि तिष,।

ता है अठौति मल्ल चलभल कियो

अलमणा आइ बरे बेलिबासो लियो,।

अलमणा नन्दादेबी मेरो बोल लेन,

सोराण झानाको बाटो बताइ देन

अलमणा नन्दादेबी बाटो थूनि दिन्नि,

तांहै अठौति मल्ल चलभल लियो

जजुरालि आइबरे बेलि बासो लियो ।

ता है अठौति मल्ल चल भलो कियो

चौपख्या चौमो आई बेलिबासो कियो।

चौपाख्या चौमु हो मेरो बोल लेन

स्वराड झानाको बाटो बताइ देन,

कालि पार जन चलै तोइ मारि दिन्ना।

कालि पार चौमु हो को होलो बडो

कालि पार खपरे हो ससालिंग बडो।

ऐरिको झाल पोणाइन को जेण ,

जन चलै खपरे हो दानौ को खेण।

ताँ है अठौति मल्ल चलभल कियो,

जुलघाट आइबरे बेलि बासो लियो।

भाट मजिरकाणि मेरो बोल लेन

तेरि मजरकाणि तार लगाइ देन

कालि पार खपरे हो तोइ मारि दिन्ना।

बाबिया कि लणि जेउणि फलिया कि सार

खपरेले लाइ हा्लि कालि गङ्ङा तार।ल

ताँ है अठौति मल्ल चलभल कियो,

ईसोरि गाड आइबरे बेलि बासो लियो ।

ईसोरका धामि हो मेरो बोल लेन,

सोराडका देवता को नाउ सारि देन

सारि लै दिउलो राज बाटो लै बताउलो

इसोर देवताले छेदभेद दियो,

ताँ है अठौति मल्ल चलभल कियो।

अठौति मल्ल का गजिका सुतन

ईसोरको धामि खालो गोरूका गुदुन।"

यसरि खपरेले कुमाउको सलमेका बुङादेखि स्वराड सम्मको यात्रा तय गरेको बुझिन्छ । कुमाउमा खाइ खेलिगरि स्वराडतिर जाने मन गरेको, अलमोडाकि नन्दादेबी र चौपाख्या चौमु देवतालाइ बाटोको बारेमा सोध खोज गर्दा स्वराड नजाने सल्लाह दिएको बिस्तृत बर्णन यस गाथामा छ । स्वराडमा ससालिंग ( सहस्रलिंंग ) बडो देवता भएको समेत बताइएकोछ । सलम्याका बुङा, अलमोडा,जजुरालि,जुलघाट र ईशोरि थान हुदै अठौति मल्ल स्वराड प्रबेश गरेको बताइएकोछ । बाटोमा मजिरकाणि भाटलाइ झुलाघाटमा पुल हालि दिन अनुरोध गरेको, बाबियोको तार बनाइ फलेकबाट पुल हालेको र ईसोरि देवताले सोराडका देवताको सबै ईतिबृतको जानकारि दिएको रहेछ । यसरि भेद बताएकोले ईसोरिको धामीलाइ सरापिएकोछ ।


परधर्मीले प्रबेश पाएएछि स्वराडमा युद्धको तयारि हुन्छ । ससालिंग देवताले सबैलाइ दुत पठाएर कुमौबाट खपरे आएको खबर गर्छन । भागेश्वर,सिमनाथ, रौलाकेदार, दोगडा, बनारसी, भुमीराज,समैची आदि देवताले मछाइन, हल्दु, दोगडा,तिपडा र समैचिका सबै मसानबासी देवता समेतको सेना लिइ आउने बचन दिन्छन । यो संयुक्त कटक निगलासैनी मा जम्मा हुन्छ । ससालिंग देवतालाइ माजि ( मध्यस्थ,मुख्य नायक) नियुक्त गरिन्छ ।

गाथा गीतको क्रम यसरि चलेकोछ ।

"ससालिंंग देवताले जोलिया पठाया

भागेस्वर देवता थाइ जोलिया पठाया

कुमौ है खपरे आयो कसो गद्दौ भाइ

मछाइनका दैत्य खेणि पौचलो ताइ

सिम नाथ देवता थाई जोलिया पठाया

कुमौ है खपरे आयो कसो गद्दौ भाइ

खरि तिमी लोग्या दादा सोइ दिउलो लाइ,

हल्दुका दैत्य खेणि पौचलो ताइ

रौलो केदार थाइ जोलिया पठाया ,

कुमौ है खपरे आयो कसो गद्दौ भाइ

खरि तिमी लोग्या दादा सोइ दिउलो लाइ

दोगणाका दैत्य खेणि पौचलो ताँइ

बनारसि देवता थाइ जोलिया पठाया

तिपणा का दैत्य खेणि पौचलो ताँइ

भुमिराज थाइ जोलिया पठाया

खरि तिमि लोग्या दादा सोइ दिउलो लाइ

समैचिका दैत्य खेणि पौचलो ताँइ

खेण्यामेण्या कटकको काँ होलो थाउ

खैण्यामेण्या कटकको को निङलासैनी थाउ

खेण्यामेण्या कटकको को होलो माजि

खेण्यामेण्या कटकको ससालिंङ माजि

ससालिङ देवताले गुर्ज बटेइछ,

नौ मन लुवाको गुर्ज बटेइछ ।।"

निदानत: युद्ध शुरू हुन्छ । यहाँका देवताहरु यथाशक्ति आआफना स्वभाबानुसार युद्धकला देखाउदै लडाइ गर्दछन । ससालिंग असिम केदार बिरालाको जस्तो तरिकाले सतर्कतापुर्बक चुपचाप निगरानि गर्दै दाउ हेरेर प्रहार गर्दछन । देबी दुर्गा कपाल फिजाएर भिषण लडाइ लडछिन । केदारले रुमझुम पानि बर्षाएर,कैलपालले गदा खेलाएर,लाटो शैपाल देवताले अँगालोमा अँठ्याएर, भागेश्वरले तरवार,रौला केदारले तोपगोलि, भुमीराजले भाला लिएर युद्ध लडे । उदयदेवले बाजको जस्तो तरिकाले लडाइ गरे । दुरै देवताको त हात नै टुट्यो। सिमनाथको द्वारपालले कानलिका मैदानमा छडके मार हानेर पराक्रम देखाए । अन्तत: खपरे सहित बचेका सेनामेना कुमाउ खेदिए र ग्वाल्लेक थरौटमा दमाउ बजाइए । लोक गाथामा युद्ध बर्णन यसरि गरिएकोछ ।

"जुजन पैठ ससालिंग देवता बिरालिका भेष, कठै बिरालिका भेष

जुजनपैठ देवि दुरगा माथा फुका केश, कठै माथा फुका केश

जुजन पैठ केदार देवता झुमझुम्या पानि, कठै झुमझुम्या पानि

जुजन पैठ कैलपाल देवता गुर्ज पणि छमछ्याट, कठै गुर्ज पणि छमछ्याट

जुजन पैठ लाटो देवता भीणि छ अँगाल, कठै भिणि छ अँङाल ,

जुजन पैठ सैपाल देवता भिणि छ अङाल, कठै भिणि छ अङाल,

जुजन पैठ भागेश्वर देवता तरवारको सहणाट, कठै तरवारको सहणाट

जुजन पैठ रौला केदार तुपक गोलि पहणाट, कठै तुपक गोलि पहणाट

जुजन पैठ भुमिराज देवता भुत्या पणि छमच्याट, कठै भुत्या पणि छमच्याट

जुजन पैठ उदै द्यौ देवता सरग बौणाइको थिरो, कठै सरक बौणाइको थिरो

जुजन पैठ दुरै देवता बाउलि गै छ टुटि, कठै बाउलि गै छ टुटि

सिमनाथको लौणिया जुज कनल्या मैदान कठै कनल्या मैदान

ग्वाल्लेक थरौट ठोक्या दमाउ

मा-यो मेधनि मल्ल खेद्यो कुमाउ ।"

यस पछि लय भिन्नभै धुमारिमा नाच्दै गाइने बर्णनमा अझ गहिरो लोक भाबना भेट्टिन्छ । धुमारिमा कथाको बिस्तार यसरि हु्न्छ ।

धुमारि

"खप-याकि छाउ भै नान चल्या

ससालिङ केदार नान चल्या

हरज्यु कि पैणि नान चल्या

राज पर्याग नान चल्या

बदरि केदार् नान चल्या

शिर गङोतरि नान चल्या

कैलपाल देवता नान चल्या

पङच कोटि देवता नान चल्या

लाटो देवता पर सरया

सैपाल देवता पर सरया ।"

अछुत खापरेलाइ छोएको दोष निबारणार्थ सबै देवता तिर्थाटनमा जाने निधो गर्दछन । लाटो र सैपाल देवता भने प्रत्यक्ष अँगालो हालेको कारण अछुतमै दरिएर पर सर्दछन । लोक मानस भने देवताहरुलाइ यहि बसिदिने आग्रहका साथ यसरि बिन्ति गर्न थाल्छ ।
"तम गुसाइ केदार कान चलाइ भै, मनेषु हमि कै का

रागस पुरिको राज्य होलो भाइ, मनेषु हिमि कै का

तम गुसाइ ससालिंग कान चलाइ भै, मनेषु हमि कै का

तम गुसाइ कैलपाल कान चलाइ भै, मनेषु हमि कै का

रागसपुरिको राज होलो भाइ, मनेषु हिमि कै का । आदि-------।"

अर्थात तपाइ हाम्रा मालिक कहाँ जान थाल्नु भयो? छोडेर गएमा हाम्रो के हालत हुने होला? के अब हाम्रोमा राक्षसहरुकै राज्य हुने भयो त ? आदी आदी । यहि अनुनय बिनय बाट द्रबित भै लोक देवताहरुले यहाँँकै जलमा शुद्धि स्नान गरि लोकभाबनाको कदर गरे । सबै देवताहरु आआफ्ना स्थानमा पुनर्स्थापित भए । युद्धकालिन बिभिषिका सकियो।

थरौटको पुर्बि शैबाल श्रेणि स्थित ऐचेकाडाको सुन्दर ऊच्च समस्थलिमा खापरेसंग युद्ध गर्न केदारले घुँडा धस्दा परेका सानो ठुलो दुइवटा खाडल अझै देख्नन सकिन्छ । भनिन्छ, दोभानमा भए बर्षा-बाढि ल्याएर बगाइ दिने खापरेको धौसका कारण असिमकेदार अहिलेको स्थानमा सरेका हुन ।

हामिहरुले यस्तै कथा गाथाका आधारमा आफनो संस्कृतिको निर्माण गरेकाछौ र मानब इतिहासको आधार राखेका हु्न्छौ । यस्ता कथामा बिश्वास नगर्नेहो भने ने मुनि र मन्जुश्री ले स्थापना गरेको काठमाण्डौ वा रोमस देवताको नाममा राखिएको रोम (इटली) को इतिहास समेत बदलनु पर्दछ । यि गाथाहरुले नैसर्गिक लोक भाबनालाइ जिबन्तता दिएका हुन्छन । माहाभारतकालमा पाण्डबहरु उत्तराखण्डको बाटो हुदै स्वर्ग प्रस्थानगर्दा यो महामार्गमा कैयौ लोक देवताहरुसंग उनिहरुको जम्का भेट भएका कथाहरुसंग उपरोक्त लोकगाथाले तादात्म्य राखेकोछ । सामान्य स्थान भेद सहित यस क्षेत्रमा लोक देवताहरु संग सम्बन्धित यस्ता कैयौ कथागाथा प्रचलित छन । बिस्तार भयले त्यो सबै यो लेखमा मात्र सम्भब छैन ।

सुदुर पश्चिममा यस्ता गाथाहरु बिशेष आदरकासाथ गाइन्छन । यस्ता गाथाहरुमा पौराणिक,ऐतिहासिक,सामाजिक र कलात्मक पक्षको सम्मिश्रण हु्न्छ । यस्ता लोक माहाकाब्यहरुमा प्रेमाख्यान, बिरभाबना, तान्त्रिक चमत्कार र सिद्ध-नाथ परम्पराको अत्यन्त कूशलतापुर्बक समाबेश गरिएको हुन्छ । गाथाको गायनशैली घटना क्रम अनुरुप गितप्रधान वा नृत्यप्रधान हु्ने भएकोले यसमा कुनै न कुनै लामो आख्यानको कथा हुन्छ। गाथागायनमा बैदिककाल र रामायण माहाभारतकाल देखिको अक्षुण्ण परम्परा छ । रामायणका नारद र लबकुश तथा माहाभारतका सञ्जयलाइ तत्कालिन गाथागायक मान्न सकिन्छ । यस्तै गाथागायकहरु लोकसाहित्यका संबाहक हुन । लिखित इतिहासलाई " बिजेताको घोडा" पनि भनिन्छ । तर सिमान्तिकृत आमजनताको ईतिहास यस्तै लोक इतिहासको श्रु्ति परंपरामा मात्र खोज्न सकिन्छ ।
 लोकगाथाका पात्र र तिनको समष्टिगत चित्रणमा आफनै विशेषता हुन्छ । लोकाख्यानहरूमा कथानकलाई क्रमबद्धरूपले अगाडि बढाउँदै लैजाने लिखित साहित्यको जस्तो सीप पनि पाइन्छ । लोकसाहित्यबाट लिखित साहित्यको विकास भएको मान्नुमा केही तर्क छ भने ऐतिहासिक सिलसिलामा पनि लोकगाथाको विश्वसनीयता पनि केहि हद सम्म मान्नै पर्ने हु्न्छ । जनताको स्मृति खोोतलेर जनताको ईतिहास लेख्नु पर्ने समय आएकोहुदा हाम्रा लोकगाथाहरूको संरक्षण गर्नुपर्ने टडकारो आबश्यकता देखिएकोछ ।

अचेल सहरीकरणले र उद्योगीकरणले लोककरण कृत्रिम हुँदै गएको छ । यसले गर्दा लोकसिर्जना पनि पहिलेको नैसर्गिक अवस्थाबाट विचलित हुन थालेको छ । लोकसाहित्य को स्रोत मानिने स्थानीय प्राकृतिकता नष्ट हुँदै जानाले हामी मानौँ स्वर्ग गुमाउँदै छौं र विकृत जीवनयापन गर्न बाध्य हुँदैछौं । तर पनि आजको सहरी जीवनको कृत्रिमताबाट मुक्त भएर सास फेर्न मिल्ने ज्ञानको कुनै अपेक्षाकृत सहज क्षेत्र छ भने त्यो लोकसाहित्य नै हो । यसलाई श्रव्य दृश्य माध्यमहरूमा चढाएर हामी अझ जनमुखि बनाउन सक्दछौं । हाम्रा लोकगाथाहरुको सन्देस उदार छ । यस्ले बाँच, बाँच्न देउ भन्ने सन्देश दिन्छ । यस्ता गाथाहरुले सभ्यताको उषाकालमा जनसमुदायलाई ज्ञान दियो, मनोरञ्जन दियो, आँसु र हाँसो बोकेर जीवनसङ्ग्राममा डट्ने प्रेरणा दियो । बाँच्नका लागि मद्दत गर्ने साधनमात्र नभई मनमा शक्ति, उत्साह र प्रमोद दिने यो अपुर्ब वस्तु थियो । जुन युगमा विज्ञानको आशीर्बाद प्राप्त थिएन, जुन युगमा बुद्धिवाद शैशवमै थियो, जुन युगमा पाठ्य साहित्यतर्फ पहुँच बढेको थिएन, जुन युगमा अपशकुन र अन्धविश्वासको प्रबलता थियो, त्यस युगमा ज्ञानको ज्योति उपलब्ध गराउने कुनै चिज थियो भने त्यो लोकसाहित्य नै थियो । यो खुशीको कुरा हो कि अद्यतन युगमा अर्थात् उत्तर आधुनिक वा आधुनिकोत्तर युगमा पनि यो हाम्रा निम्ति प्रेरणाको वस्तु, ज्ञानको स्रोत, मनोरञ्जनको साधन भएकै छ, हुने नै छ । लोकसाहित्य नितान्त जनताको साहित्य भएकाले यसको ग्रहणमा उत्तर आधुनिक चेष्टा रहनु स्वाभाविक देखिन्छ । अबको खुुल्ला परिवेशमा प्रयाप्त चिन्तनको खाँचो छ नै । आउनुहोस्, हामी पनि लोकसंस्कृतिको माध्यमबाट हाम्रो आफ्नो पुर्खाका पदचाप पहिल्याऔ । र लोकसाहित्यको आँँखििझ्यालबाट आफनो ईतिहासका केही झलक हेर्ने गरौ ।

बुढो रुख काँप्दैछ

-लटरम्म पातहरु हावासंगै हुर्रिएर गए।

सिंगो अस्तित्व टुक्रिएर बिलाउदे गयो।

-नांगो डाँडाभरिको एक छत्र बसाई,

अतीतको थोत्रो ईतिहासमा मात्र थन्कियो।

-सेरोफेरो साँच्चै पो बदलियो त?

अक्षत यौवना जस्तो गाऊँको परिवेश

अबश्यम्भावी तर अबैध परिवर्तनको प्रसव-पिडा बोक्दैछ।

लक्का जवान कुप्रिएकाछन,

दुधे बालक तरुना भएकाछन।

निर्मोही समय

मेटनै नपाउने डोबहरुमा टेक्दै

आआफै बरालिएकोछ।

मपाईको जडौरीमा गरिबिको थान्कोले

जतिसुकै टालटुल पारे पनि

समयले खेदो खनेकैछ ।

_यसपाला त

ख्वै बसन्त आउने छाँट देखिएन।

अझै बाँकी रहेका केहि पहेला पातहरु

क्रमस: अल्पिदै गएकाछन र

बुढो रुख आगत र बिगतको मध्य क्षितिजमा

काँपेको काँप्यै छ ।।

(०५०साउन२,सुरकाल)

ख्वै, के गरुँ?

बासि भातको टाटेपाटे मिल्काइएको थुप्रो जस्तो,

यो गन्हाउने र भोको यथार्थका बिचमा

खुल्ला फाँटमा चरिरहन चाहने

सोझा जंगलि हिरण जस्ता हामी र

भोको चितुवाले तन्काएको आंग जस्तो

दृष्टि मधुर तर भयंकर परिबेश,

मेरी प्रिया!

ख्वै म यो समिकरण कसरी मिलाऊ?

* *

मेरो स्नायुका सम्बेदनशिल पाखा हरुमा

चोइटिएर चस्स पोल्ने जिवन चंगाका बिरक्त क्षण

यसे पनि फुरुंगिएर किन उडान भर्छन कुन्नि?

म भने भित्र भित्रै कोतरिदै जाँदैछु

मेरी प्रिया!

ख्वै, यो बेदना म कस्लाई सुनाऊ?

· *

न्यानो मिसिएको

उहिलेको---कहिलेकाहिको सम्झनाले

यो चिसो—अति नै चिसो वाताबरणमा पनि

आँखाको परेलीमा उम्रने पानि र आगोलाई

दरिलो र आत्मिय हरियो बिश्वासलाई

कपाल भरि छर्न पाउछु कि भन्ने झिनो आशाले

धुपीको कालो बोटबाटै कसैले

सुसेलेको सुन्न पो मन लागेकोछ अझै पनि

त्यसैले ‘कोहि’ भुगोलको कुनै कुनामा

कसैका थाति कालखण्डहरु स्याहारेर बसेकोछ,

मेरी प्रिया!

यो खवर तिमिसम्म कसरि पु-याउ?

ख्वै, कसरी पु-याउ?

ख्वै, म के गरूँ?

(मुगु,०५३-९-१०)

ग्रे-कोट भित्रको मान्छे

-दिनेश अधिकारी

- साभार-मधुपर्क २०६६ चैत

केहि दिन अगाडिदेखि
मेरो साथीले
ग्रे-कोट लगाउन थालेको छ
र, म अनुभव गरिरहेछु-
ग्रे-कोट लगाउन थालेपछि
उसको मुटु हराउन थालेको छ
मान्छे उही हो
पहिले पहिले
घर-परिवारका कुरा गथ्र्यो
आराम-विरामका कुरा गथ्र्यो
ऐँचोपैँचो र गर्जोका कुरा गथ्र्यो
मानवता र परम्परा सहयोगका कुरा गथ्र्यो
ग्रे-कोट लगाउन के थालेथ्यो
औचित्य विचार्दैन
मात्र आदेश गर्छ,
दर्शनका कुरा गर्छ,
नियन्त्रण र ऐन-कानुनका कुरा गर्छ
म, बिरामी छु भन्छु
ऊ, यो काम जसरी पनि अहिल्यै सकिएको हुनुपर्छ भन्छ
म, भोकाएको छु भन्छु
ऊ, यो तेरो व्यक्तिगत समस्या हो भन्छ
म, आमाको सराद्धे गर्न बिदाका लागि अनुरोध गर्छु
ऊ बिदा अधिकारको कुरा होइन भनेर मलाई दुत्कार्ने कोसिस गर्छ
ग्रे-कोट लगाउने भएपछि
कोटको इज्जत धान्न होला
उसले मोटर सुविधा पाएको छ
हिजोआज ऊ, मोटरमा सवार हुन्छ
पूर्ववत्
म दुईहात जोडेर नमस्ते गर्छु
हिजोआज उसले
हल्का टाउको हल्लाएर अभिवादन फर्काउन सिकेको छ
भेट्न पनि त्यत्ति सहज छैन उसलाई
हिजोआज
निजी सहायकमार्फत अनुरोध पुर्‍याएपछि मात्र
उसले दुई मिनेटका लागि दर्शन दिने दिन-चर्या बनाएको छ
रातोलाई मैले रातो भन्दा
त्यसमा सहमति जनाउन उसलाई हम्मेहम्मे पर्छ
र, सकेसम्म मैले भनेभन्दा
विपरीत ढङ्गमा प्रस्तुत हुने अभ्यास गर्न थालेको छ
कोटको तातो यस्तै हुन्छ कि क्या हो ?
अचेल ऊ,
कसैको कुरै नसुन्ने स्वभावमा परिणत हुन थालेको छ
अचेल ऊ
आफूलाई सर्वज्ञ ठान्न थालेको छ
उसले उपयोग गर्ने गरेको
घुम्ने मेच नै ठान्छ कि क्या हो यो संसारलाई ?
ऊ जता फर्कियो
मान्छेरूप
उतै लाम लाग्नुपर्छ भन्ने व्यवहार देखाउन थालेको छ Û
यो मेरो भोगाधिकारको घर हो भन्दासम्म त
केही हदसम्म चित्त बुझाउन सकिन्थ्यो
तर ग्रे कोट लगाउन थालेको दिनदेखि
सिंहदरबारलाई उसले आफ्नो गोठ
र, त्यहाँ बस्ने अरु सबैलाई आफ्ना बस्तुभाउ जस्तो व्यवहार प्रदर्शन गर्न थालेको छ
जुनसुकै रङको होस्
कोट शरीर होइन
र, नफुकाल्दा नफुकाल्दै पनि
कुनै न कुनै दिन यो फाट्ने निश्चित छ भनेर
जति नै सम्झाउने कोसिस गरे पनि
ऊ आफूलाई पटक्कै बदल्न तयार छैन
उल्टो हिजोआज
मेरो सल्लाहलाई ऊ शत्रुको दिमागले सम्झन थालेको छ
उफ Û अब म के गरुँ ?
यस्तै चाला हो भने
पर्खाल भएर उभिने छ यो ग्रे-कोट उसको जीवनको बाटोमा
र, केही समयपछि नै
उसका लागि
खुसीमा थपडी बजाउने हातरूपको अभाव हुनेछ
दुःखमा मुख लुकाएर रुने काखरूपको अभाव हुनेछ
म, साह्रै चिन्तित छु यत्तिखेर
केही दिन अगाडिदेखि
मेरो साथीले
ग्रे-कोट लगाउन थालेको छ
र म, क्रमशः अनुभव गरिरहेछु
ग्रे-कोट लगाउन थालेदेखि
उसको मुटु हराउन थालेको छ !!

स्वागतम् सुश्री आत्रेयीलाई

गतबर्ष क्रिसमस भन्दा एक दिन अगाडी हाम्रो बंशबृक्षको एक्काइसौ सन्तान यस धर्तिमा आउदा अष्ट्रेलियामा रातिको ९.१५ बजेको थियो भने नेपालमा बिहानको चार बज्दै थियो । टाढा अष्ट्रेलियामा रहेकि तिनै नातिनिलाई सम्झेर नेपालीको नया बर्षमा आफनो लामो इतिबृत लेख्ने जमर्को गरेकोछू । जति टाढा भएपनि बिज्ञान र प्रबिधिले धर्तिको दुरीलाई निक्कै छोट्याई दिएकोछ। प्रबिधिको प्रयोग गर्ने हो भने मेरो देशको राजधानीबाट मेरो आफनो गाउ पुग्नू भन्दा अष्ट्रेलिया पुग्न र त्यहाँको बारेमा बुझन सजिलो भएकोछ।

हो, म बसेको नेपालको काठमाण्डौबाट नेपालकै पर पश्चिमी गाऊँ मेरो पुस्तैनी थलो सुरकाल पुग्न बसलाइ २ दिन लाग्दछ। त्यहाँ चार बिस बसन्त खाएकी मेरी आमा बस्नु हुन्छ। चारै तिर हरिया डाडाकाँडा छन। डाडाबाट झरेका साना खोलाहरु मिसिएर नदी बनेकाछन। नदीहरु क्रमस: महानदी, सागर हुदै महासागर बन्दछन । महासागर कस्तो हुन्छ? अष्ट्रेलियामा थाहा पाउन सकिएला तर हिमाली पाखा पर्बत र नदिनालाका बारेमा जान्नु पनि कम्ति रोचक छैन। यि खोलानाला वरपरका फराकिला फाँटमा हजारौ-लाखौ बर्षदेखि मानिस बस्ने गर्दथे। कस्ता होलान त प्राचिन अर्बाचिन मान्छेहरू ? यो गहन अध्यनको बिषय हो। यो सार्बभौम-सर्बांगिण कुरा भन्दा पनि हाम्रा बाजे बराजे को थिए? म आफनै कुलबंशको डोरोलाई रेखांकन गर्न खोज्दैछु ।

हाम्रा मनिषिहरुले समयको लामो कालक्रमलाई चार युगमा बाडेकाछन । पुराण,रामायण र महाभारतकालिन समयबाटै बंश परम्र्पराको लामो शृंखला बन्दो रहेछ। तर हाम्रै अज्ञानताको कालो बादलले टाढाका केहि क्षितिजीय क्षेत्र राम्रोसंग देख्न सकिदैनन् । बाह्रौ शताब्दीको धमिलो रेखाबाट मेरो ईतिहासको सपष्ट असपष्ट सिलसिला शुरु भै आजभोली सम्म आईपुगेकोछ। ज्ञात इतिहासको यो क्रमबद्धतालाई यो लेख मार्फत अष्ट्रेलियासम्म पु-याउने जमर्को गरेकोछु । आगत अज्ञात छ। शुभास्ते पन्थान ।

हाम्रा पुराणहरुमा बेदका मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरुको संख्या अठासी हजार भएको कतिपय प्रसंग आऊछन । यिनिहरु मध्ये प्रख्यात सात ऋषिहरुको समुहलाइ सप्तर्षि भनिन्छ । यो समुहमा आदिश्रृष्टिकर्ता ब्रह्माका मानसपुत्र अत्रि ऋषिको बिशिष्ट स्थान छ। हाम्रो बंशको पौराणिक जरो यिनै गोत्र प्रबर्तक अत्रि ऋषिसम्म जान्छ । अर्थात हामी अत्रि गोत्रमा पर्दछौ ।

स्थानिय स्वशासनको बारेमा लेखिएको सर्बाधिक पुरानो ग्रन्थका रचयिता हाम्रा गोत्र गुरु भावलाइ नै भगवान मान्दथे। भगवान राम स्वयम् बनबासमा हुदा अत्रि आश्रममा बसेका कथा रामायणमा पढन सकिन्छ। अत्रि पत्नी अनुसुया र छोरी अपाला आफैमा बिदुषि महिला थिइन। ऋग्बेद आठौ मण्डल एघारौ सुक्तकी रचयिता अपालाले चर्मरोगको बनौषधि पतो लगाएकी थिइन । स्थानिय सोमलताबाट निर्मित सोमरसबाट ईन्द्रलाई खुशी पारी माइतका खेतहरु सँधै उर्बर रहुन भन्ने बरदान मागेकी थिइन। भनिन्छ माता अनुसुयाले गुप्तरुपमा गंगालाई आफनो आश्रममा बोलाएकी थिईन। हाम्रो गाऊको भुगोलसंग यो परिवारका कैयौ किम्बदन्तिहरु जोडिएकाछन ।

रामायण र महाभारतकाल पछि आर्याबर्तमा धेरै उथलपुथल भए। कैयौ सभ्यता बिकसित भए, बिनास भए । बिनासकारी बिपदाहरु आए गए। जेहोस आर्य सभ्यता गंगा प्रसवण क्षेत्र भरी दुबो जस्तो फैलिएरै रह्यो । सानो उदाहरण दिउ, आमाको निम्ति प्रयोग गरिने हाम्रो स्थानिय ‘इज्या’ भन्ने शब्द ‘आर्या’ को अपभ्रंश मानिन्छ। स्मरविय छ, आर्यमाताहरुलाई आर्या भनिन्थ्यो।

नेपालको ईतिहासमा लेखिए अनुसार बाह्रौ शताब्दीतिर तत्कालिन कान्यकुब्ज (हाल भारतको कन्नौज) बाट आत्रेय गोत्री ब्राह्मण शक्ति भट्ट, उनका छोरा पृथ्बी र नाति उदय भट्ट हालको भारतिय उत्तरांचल हुदै डोटी प्रदेशमा प्रबेश गरेका थिए । यसै बंशका बत्सराजले डोटीका राजाकी छोरिसंग बिबाह गरि यहाँको राजपाट समेत चलाएका थिए। यिनका छोरा उपबत्सराज र त्यस पछिका केहि पुस्ता सम्म डोटी र जुम्ला राज्यसम्म यो बंशको शासन थियो ।

उता भारतमा मुसलमानहरुको चकचकी बढन थालेपछि त्यतातिरका आर्यहरुको पहाडतिर सर्दै आउने क्रम बढन थाल्यो । सम्भबत: सगोत्रीहरुको राज्य भएर होला, काशि बनारसबाट कुमायु हुदै काली पश्चिमका बायुतटिय बस्तिमा कालु भट्ट नामका ब्राह्मण पनि आई पुगे । यिनका तीन छोरा थिए, त्रिपुर, जासु र उदासु । त्रिपुरराज पछि उनका छोरा काशीराज,नाति गजराज र पनाति श्यामराजले यसै प्रदेशका बिभिन्न बस्ति आबाद गर्दै दिन बिताए ।

सम्भवत: बिक्रम सम्बत १५९५ तिर हुँदो हो । श्यामराजका छोरा मोति भट्टले ततकालिन सँङौडकोटका रजौटाहरु लाइ प्रभावमा पारे र बडाभट्ट कहलिन थाले । यिनै मोति भट्ट अर्थात मोति बडू ले बायुतट पर्बत (हालको ग्वाल्लेक धुरा) को पश्चिमी पार्श्वलाई आफनो कार्य थलो बनाई बंश परम्परा चलाए । यहि पद-बोधक बडाभट्ट शब्द कालान्तरमा जाति-बोधक ‘बडूभट्ट’ मा अपभ्रंशित भयो। पछि उनका सन्तानहरुले बडू थर नै कायम गरे ।

तदुपरान्तको बंश बिस्तार एकै लेखमा भ्याईन्न । हामीसम्म आइपुग्दा यो छोटकरी क्रम निम्नवत् चलेकोछ। मोति बडूका चार छोरा –रतनदेव,लखनदेव,सतनदेव र प्रतापदेव-मध्ये लखनदेवका ३ छोरामा शंकरदेव,काशी र दुल्लप थिए । शंकरका कपुरे बडू र मगी भए । कपुरेबाट जसि, हिरा र रामी जन्मिए । जसि बडूका कालो र हिमरे नामका २ छोरा थिए । कालो बडू पछि क्रमस:रतन,लाटो र मनुवा बडुसम्म चौधौं पुस्तामा हाम्रो इतिहास आइ पुग्दछ ।मनुवा बडूका चार छोरा थिए,गुमानी सकते, काशि र दामू। गुमानिका छोरा नन्दराम र नाति मनिदत्त भए । पितामह मनिदत्त र मातामहि लक्ष्मीका तिन छोरा क्रमश: धर्मानन्द,रामदत्त र दामोदर हुन् । पिता धर्मानन्द र माता नर्मदाका तीन भाइछोरा हामी भानदेव, दत्तराम तथा कृष्णदत्त भयौ। यस पछी भानुदेव र राजेश्वरीका चार सन्तानका रुपमा दीपेन्द्रदेव,कैलाशदेव, दिलिपदेव र बासुदेवको पालो आउछ। यसरी बुवा दिपेन्द्र र आमा अन्जनाका कोखबाट जन्मेकी कन्यारत्न आत्रेयीलाई अत्री गोत्रीय हाम्रा कुलको जेठो र पहिलो सन्तानका रुपमा यसरी नामांकित गरिएकोछ ।

“बिक्रम सम्बत २०६६साल पौष मासे शुक्ल पक्षे सप्तमी तिथौ सौर दिन ८ गते रात्रीगत घटिका २६।५२ बुध बासरे तदनुसार इस्वी सन २००९ दिसेम्बर २४ तारीख अष्ट्रेलियन (मेलबर्न) समय बिहिबासरे रात्री ९ घण्टा१५ मिनेट नक्षेत्रे पुर्बभाद्रपदा चतुर्थ चरणे राशि १२ लग्ने १० जन्मस्थान मेलबर्न अष्ट्रेलिया श्रीमान पिता दिपेन्द्र बडू पुजनिया माता श्रीमति अन्जना बडू प्रथम गर्भे प्रथम पुत्रीरत्न सुश्री दिप्तिका दिर्घमायु भुयात्”शुभम्।

सभ्य,समुन्नत र लोकतान्त्रिक नेपाल-निर्माणमा भविष्यको योजना र प्रयास

-कैलाश बडू

हाम्रो देशमा राज्यसत्ताको उपल्लो तहको लोकतान्त्रिकरण पछि धरातलीय लोकतान्त्रिकरणलाई सघन बनाउने काम अझै पनि बाँकी छ। लोकतन्त्रलाई समाज र जीवनसंग एकाकार बनाउने भावी प्रारम्भिक कार्यहरु हाम्रा निर्बाचित प्रतिनिधि हरुले पुरा गर्नेछन भन्ने बिश्वासमा ऊभिएर मात्र सभ्य र सम्मुन्नत नेपालको परिकल्पना गर्न सकिन्छ। सभ्य र सम्मुनत भावी नेपालको त्यो स्वप्न-प्रदेशमा पुगने हाम्रो मोटामोटी चार बुँदै मार्गचित्र निम्नानुसार हुन सक्दछ । यी चार पांग्रामध्ये कुनै एउटा पनि नभएमा हामीलाई सभ्य,सम्मुनत, लोकतांत्रिक नेपालतर्फ लैजाने गाडी केहि दिन धकेलिन सक्ला तर निर्बाध गुड्न सक्ने अवस्था रहन गाह्रो पर्नेछ।

१-शान्ति प्रकृयालाई सफल बनाई सर्बसम्मत नयाँ सम्बिधान तयार गर्नु ।

२-सहमतिको बाताबरणमा राज्यको पुनर्संरचना गर्ने।

३-योजनाबद्ध तरिकाले आर्थिक र सामाजिक रुपान्तरण गर्ने।

४-राष्ट्रियतालाई सुदृढ गर्दै लैजाने ।

तत्काललाई राजनैतिक मुद्दा भएकोले पहिलो र दोस्रो बुँदामा लामो बहस हुन सक्दछ। त्यसैकारण राज्यले खरबौंको लगानी गरी यस बिषयमा सम्बाद चलाएकोछ। यो प्रश्न जनताका प्रतिनिधिहरु माथि नै छोडौ। माथि भनिए जस्तो समाज र जिवनसंग लोकतन्त्र साँचो अर्थमा एकाकार भएपछि क्रमागत रुपमा आर्थिक र सामाजिक रुपान्तरणको तेस्रो चरण आउँछ । आफना अनुभवलाई अलौकिकता र पौराणिकताबाट मुक्त बनाई लौकिकता र मानव–निर्मित ऐतिहासिकतासँग गाँस्नु नै समकालिन समाजको रुपान्तरण हो। सामाजिक-आर्थिक रुपान्तरण बिना समाजको परिवर्तन पनि दिगो हुँदैन र सम्मुन्नत लोकतान्त्रिक नेपालतिरको यात्रालाई ठीक दिशातिर अघि बढाउन सकिदैन । जसले जे कुरा गरे पनि आर्थिक सशक्तिकरण न भै समाज सम्मुन्नत हुनै सक्दैन । भोको पेटले कसैको पनि भजन गर्दैन । त्यसैले आज हामीले मुख्यत: यसै सवालमा केन्द्रित हुनुपरेकोछ । युवाहरुको निम्ति यो मुद्दा नै बढि ब्याबहारिक र अहम मुद्दा हो। प्रत्यक्षत: यो बिषय रोजगारी सित सम्बन्धित छ।

रोजगारकालागि २ वटा मात्र बिकल्प छन

।१-रोजगारदाताहरुसंग सम्पर्क गरि रोजगार खोज्ने।२-स्वरोजगारको शृजना गर्ने। आउनुहोस अब यिनै प्रश्नमा बिचारगरौं ।

“कामनै पाइएन... यो देशमा अवसर नै छैन..." बेरोजगार युवाहरूका यस्ता गुनासा आजभोलि प्रशस्त सुनिन्छन् । अवसर नै भेटिएन भन्दै हरेक वर्ष हजारौँ तन्नेरीहरू विदेशिने गर्छन् । यो क्रमले जन्माएका प्रश्नहरू हुन्- नेपालमा साँच्चै नै रोजगारीका अवसरहरूको कमी छ त ? तर रोजगारदाताहरू भने यो कुरामा सहमत छैनन् । उनीहरूको भनाइमा कामका निम्ति उपयुक्त, कुशल मान्छे पाउन गाह्रो छ । बेरोजगारहरूको यति ठूलो सङ्ख्या हुँदाहुँदै पनि व्यावसायिक कम्पनीहरूले 'मान्छे पाइँदैन' भनेको सुन्दा आर्श्चर्य लाग्न सक्छ । स्थिति त्यस्तै छ भने बेरोजगार र रोजगारदाताहरूबीच यो मतभिन्नता किन र कसरी आइरहेछ ?

यथार्थमा नेपालभित्रका सबै जागिरका लागि 'चाहियो' भनेर बिज्ञापन छापिँदैन । कतिपय मानिसले चिनजानकै भरमा जागिर पाउने कुरा सत्य हो । संसारको जुनसुकै कुनामा पनि जागिरका लागि सबैभन्दा बढी चल्ने/चलाइने उपाय यही हो । यसको अर्थ कुनै संस्थामा चिनेको मान्छे हुँदैमा कसैले जागिर पाउँछ भन्ने होइन । निजी क्षेत्रमा कसैले पनि आफ्नो जागिरलाई जोखिममा पार्ने वा छवि बिग्रिने गरी कसैको सिफारिस गर्दैन । त्यसैले असक्षम, अयोग्य वा खराब आचरण/विचारधारा भएकाहरूलाई प्रायः सिफारिस गरिँदैन । तर विडम्बना के छ भने अधिकांश नेपाली युवाहरू चिनेका मान्छेकहाँ अघाउञ्जेल धाउँछन् तर आफ्नो योग्यता, विशेषता र क्षमता दर्शाएर उनीहरूलाई प्रभावित पार्नेतिर ध्यान नै दिँदैनन् । आफूलाई बिकाउने केही विशेषता नै नबोकी औपचारिक शिक्षाका भरमा मात्र 'जागिर पाइएन' भन्नु समाधान होइन, समस्याको जड हो । योग्य मान्छेको त बजारमा किनबेच नै हुन्छ भन्दा पनि हुन्छ ।

तर लक्ष्यमुखि नभइ बाबुआमाको गाल टार्न वा भावी योजनाबारे सोच्दै नसोची औपचारिकताका लागि मात्र पढ्ने गर्नाले र समयमै राम्रो सम्पर्क नबनाउनाले जागिर पाउने सम्भावना टाढिँदै जान्छ । सङ्गीत, खेलकुद, साहित्यलाई पनि पेशाका रूपमा लिन सकिन्छ तर जुनसुकै क्षेत्रमा लाग्नका लागि पनि विषयगत दक्षता, लगाव र जोश नभई हुँदैन । ब्यापार ब्यबसायका लागि आफ्नो लगानी गर्नैपर्छ । समय वा मेहनतको लगानी मात्र हैन, जनसर्म्पर्क बढाउने काम पनि त्यसैमा पर्छ । 'जागिर चाहियो' मात्र नभनेर 'जागिरलाई के चाहियो' भन्ने मानसिकता विकास गरी त्यसै अनुरुप अगाडि बढ्नु आजको बजारको माग हो ।

अब दोस्रो बिकल्पमा बिचार गर्नु अघि कपिलवस्तुको २०६६ वैशाख १५ गतेगोरखापत्रमा प्रकाशित यो समाचार पढौं ।

“सरकारद्वारा हालै ल्याइएको स्वरोजगार कार्यक्रममा कपिलवस्तुका युवती उत्साहपूर्वक तालिममा सहभागी भएका छन् । कपिलवस्तुमा उद्यमशिलता तालिमका लागि कुल तीन हजार ३४३ जनाले आवेदन दिएका मध्ये करिव दुई हजार युवती छन् । तालिम लिनेमा युवकभन्दा युवती अधिक हुनुको कारण प्रायः काम गर्ने उमेरका युवक वैदेशिक रोजगारमा संलग्न हुनु हो । स्वरोजगार बन्ने धुनमा लागेका युवतीमा कतिपय गृहिणी अवस्थाका रहे पनि धेरै जसो क्याम्पसमा अध्ययनरत रहेका छन्”।

स्वरोजगारको तालिमलाईपनि रोजगारी बनाउने यो मानसिकता रहे सम्म स्वरोजगारको स्थिति के होला ? भनीरहनु नपर्ला। तर मलाइ लाग्छ, स्वरोजगार बाहेक युवाहरुकोलागि अरु राम्रो बिकल्प छैन । सरकारले स्वरोजगार शृजनाकालागि ल्याएको योजना राजनैतिक नारा मात्र नबनाई इमानदारीका साथ लागु गर्नु पर्दछ। स्वरोजगारका लागी बान्छनीय पुर्ब सर्तहरु पनि थुप्रै हुन सक्दछन । ब्यबसायिक स्वरोजगारलाई बिश्वबिद्यालयको पाठ्यक्रममा समाबेश गरिनु पर्दछ। रोजगार खोज्ने भन्दा रोजगार शृजना गर्नेलाइ राज्यले सक्दो सहुलियत दिनु पर्दछ। मेरो बिचारमा संचारप्रबिधिले रोजगारीका नौलो बाँझो फाँट आबादीकालागी खाली छ। रोजगार शृजनाका अझ अरू नञाँ क्षेत्र के के हुनसक्दछन,रोजगार शृजनाकालागि अनुकुल बताबरण तयार पार्न के के गर्नु पर्दछ? यो अनुकुलन कसकसको दायित्व भित्र पार्नु पर्दछ? यो बिषयमा अझ बृहद् छलफलका बिषय हुन सक्दछ। युवा संजालले यसमा बेग्लै छलफल चलाउन पर्दछ।

संक्रमणको यो कालखण्डमा सबैको मन र मस्तिष्क स्वच्छ भइदिने हो भने समाज आफैंमा रामराज्यमा परिणत हुन सक्दछ । त्यहाँ हत्या, हिंसा, आतङ्कले स्थान पाउँने छैन र दुराचार, व्यभिचार, भ्रष्टाचारको गन्ध आउँने छैन । सबै आ-आफ्नै अनुशासित हुनेछन् । कसैले कसैलाई केही भन्नैपर्ने छैन र कसैले कसैलाई केही सिकाउनै पर्नेछैन । फलतः साधारण खर्च कटौती भै त्यसलाई विकास निर्माणमा लगानी गर्न सकिनेछ । यसोभएमा मात्र एकले अर्कोको खुट्टातान्ने, शोषण गर्ने, ठग्ने, लुट्ने प्रवृत्ति सदाका लागि अन्त्य भै नेपालको राष्टिय सार्बभौमसत्ता,स्वाधिनता र राष्टियताको रक्षा हुनेछ। बितण्डा र बिखण्डनको खतरा टरेर स्वस्थ र सम्मुन्नत नेपाल बन्नेछ । हामी यहि गर्ने प्रयासमा लागौ। धन्यबाद्